Pandemiyadan keyingi turizm: O‘zbekiston nimalarga e’tibor qaratishi kerak?

Turizm SOVID-19 pandemiyasi davrida eng ko‘p zarar ko‘rgan sohalardan biri hisoblanadi. Birlashgan millatlar tashkilotining Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) ma’lumotlariga ko‘ra, sayyohlarning tashrifi 2020 yilda 2019 yilgi ko‘rsatkichga nisbatan 74 foizga kamaygan. Pandemiyadan oldin turizm yirik biznes hisoblanib, global yalpi ichki mahsulotning 10 foizidan ko‘prog‘ini tashkil qilgan. Turizmga bog‘liq yoki ixtisoslashgan mamlakatlarda bu ulush yanada ko‘proqni tashkil etadi.

O‘zbekiston iqtisodiyotida turizmning ahamiyati qay darajada?

O‘zbekistonda 2019 yilda turistik xizmatlar eksportidan tushgan daromad 1,3 milliard dollarni tashkil qilgan. Bu mamlakat yalpi ichki mahsulotining umumiy ulushida 2,3 foizni tashkil qilgan. Shuningdek, eksportning umumiy ulushida 7,3 foizni egallagan.

Ma’lumot uchun, pandemiya boshlangan davrga qadar turizm sohasida doimiy o‘sish kuzatilgan. Xususan, turistik xizmatlar eksportidan tushgan daromad 2017 yilda 547 million dollarni (YaIMning 0,9 foizi), 2018 yilda esa 1,04 milliard dollarni (YaIMning 2,1 foizi) tashkil qilgan.

Joriy yilning yanvar oyida AOKAda o‘tkazilgan brifingda Turizmni rivojlantirish qo‘mitasi raisi Aziz Abduhakimov (endilikda Turizm va sport vazirligi) 2020 yilda turistik xizmatlar eksportidan tushgan daromad 261 million dollarni tashkil etib, mamlakatga 1 million 504 ming turist tashrif buyurganini aytib o‘tgan.

«2021 yilda barcha ishlarni umumiy raqamlar orqali emas, aniq rejalar va reysma-reys yo‘nalish bo‘yicha batafsil hisob-kitob asosida amalga oshirmoqchimiz, ziyorat turizmiga ko‘proq e’tibor qaratmoqchimiz. 2021 yilda O‘zbekistonga 1 million 700 ming nafar xorijiy sayyoh tashrifini ta’minlash bo‘yicha reja qilingan va keladigan daromad 370 million dollar bo‘lishi kutilyapti», deb ta’kidlagan Aziz Abduhakimov.

Endi bu raqamlarni 2019 yildagi «pandemiyasiz dunyo»dagi holat bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, 2020 yilda turistik xizmatlar eksportidan tushgan daromad 80 foizga pasaygan. Agar 2021 yilda vaksinatsiya jarayonlari tezlashib, qo‘mita tomonidan e’lon qilingan prognozlar o‘zini oqlasa, sohadan keladigan daromadlar 2019 yildagi ko‘rsatkichlarning 28 foizi miqdorida tiklanishi mumkin.

Bundan tashqari, turizm iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari: transport, mehmonxonalar biznesi, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq sohalarida ham ikkilamchi talabni yuzaga keltirishi natijasida iqtisodiyotga jiddiy zarar yetkazgan.

Bu sohadagi asosiy kamchiliklar nimada?

O‘zbekistonga tashrif buyurgan turistlarning ko‘pchiligi geolokatsiya yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganini ta’kidlashadi. Turistlar mamlakatga mustaqil tashrif buyuruvchi sayyoh o‘zi istagan joyga borishda va istagan narsasini topishda qiyinchiliklarga duch kelishini aytishgan. Mamlakatda pandemiyadan keyingi davrda bu sohani isloh qilish juda ham muhim hisoblanadi.

«O‘zbekistonda internet sifati o‘rtacha ko‘rsatkichdan past. Metropoliten mehmonxonalari va kafelarida Wi-Fi juda zaif yoki shunchaki ulanmagan. Tashqi dunyo bilan aloqa qilishda sizda jiddiy muammolar bo‘lishi mumkin. Bularning hammasi internet sifatiga borib taqaladi», deb ta’kidlagan O‘zbekistonga 2019 yil oxirida tashrif buyurgan fransuz sayyohi.

Mamlakatga tashrif buyurgan turistlar fikriga ko‘ra, O‘zbekistonga sayohat qilishdagi eng katta noqulaylik ro‘yxatdan o‘tish bilan bog‘liq. Mamlakatga kirish va chiqish uchun, hatto mehmonxonada joylashish va tark etish jarayonida ham alohida blanka to‘ldiriladi. Shuningdek, O‘zbekistonda valutani xususiy ayirboshlash shoxobchalari mavjud emas va uni faqat banklarda va ixtisoslashgan ayirboshlash xizmatlarida almashtirish mumkinligi keltirib o‘tilgan.

Bundan tashqari, mamlakatda mehmonxonalar va transport narxi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar (kiyim-kechak, ichimliklar, sovg‘alar v.b.) bilan taqqoslanganda ancha qimmat hisoblanadi. Mamlakat hududlarini bir-biri bilan bog‘lashda muammoli vaziyatlar mavjud (masalan, turistik mavsumning eng qaynoq paytlarida ham Shahrisabzdan Xivaga to‘g‘ridan to‘g‘ri aviaqatnovlar yo‘lga qo‘yilmagan).

«Aviasales» tahlilchilariga ko‘ra, o‘tgan yilda ichki reyslarning o‘rtacha narxida 18 foiz o‘sish kuzatilgan.

Pandemiyadan keyingi davrda O‘zbekistonda turizmni qanday tiklash mumkin?

AQSh Global media agentligi (U.S. Agency for Global Media) bilan hamkorlikda tashkil etilgan treningda ma’ruza qilgan xalqaro konsultant, sobiq diplomat Temuri Yakkabashvilining ta’kidlashicha, bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar reklama uchun eng arzon va qulay hisoblanadi, ammo internetda O‘zbekiston haqida to‘liq ma’lumot olishning iloji yo‘q.

«Mehmonlar uchun ikki va uch yulduzli mehmonxonalar tizimini kengaytirish kerak. O‘zbekistonda turistlarga nisbatan «boy qatlam» sifatida qaralib, doimiy ravishda ularga qimmat xizmatlar taqdim qilinadi. Ammo statistik ma’lumotlar yaxshilab o‘rganilsa, ularning aksariyati 60 yoshdan oshgan va iloji boricha o‘rtacha xarajatlarni xohlovchi qatlam vakillari hisoblanadi. Transport xizmati sifati va narxlariga ham alohida ahamiyat berish judayam muhim», dedi Temuri Yakkabashvili.

Yana bir muammoli vaziyat mehmonxonalar tarmog‘i bilan bog‘liq. Bu ichki turizmning rivojlanishida ham juda muhim omil hisoblanadi. Kun.uz muxbiri bilan suhbatda Turizmni rivojlantirish assotsiatsiyasi raisi Dilshod Odilov mehmonxonalar qimmatligini izohlagan.

«Butun dunyoda xizmat sektorida, xususan, mehmonxona tarmog‘ida qo‘shimcha qiymat solig‘i mutlaqo yo‘q yoki juda ham katta farq bilan iqtisodiyotda o‘rnatilgan QQSdan past stavkada belgilangan. Masalan, turizmi yaxshi rivojlangan Turkiyada QQS 18 foiz qilib belgilangan, ammo mehmonxonalar uchun 8 foiz. Germaniya, Gretsiya, Fransiya – hammasida mehmonxonalar uchun QQS kamida 2 barobar past.

Bizda bir xil 15 foizlik stavka belgilangan. Lekin O‘zbekistonda qo‘shimcha qiymat solig‘i mavzusini ko‘tarishga yuqoriroq turadigan tashkilotlarning «allergiya»si bor. Chunki QQS davlat budjetiga asosiy tushum keltiradigan soliq hisoblanadi. O‘zbekistonda mehmonxonaning soliq yuki biz olgan raqamlar bo‘yicha 37 foizga to‘g‘ri keldi. Buncha soliq yuki bo‘lishi juda katta raqam. Natijada mehmonxona xizmatlari narxini 37 foizga ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi.

QQS tufayli, Turkiya va O‘zbekistondagi bir mehmonxonaning egasi bir xil pul topgan taqdirda, Turkiya mehmonxonasi O‘zbekistondagi mehmonxonadan 10 foiz arzon bo‘la oladi. Masalan, Turkiyada bitta xona 90 dollar bo‘lsa, O‘zbekistonda aynan shuncha pul topish uchun xonani 100 dollarga sotish kerak. Bu mehmonxona egasining aybi emas, bu tizimning xatosi», deb ta’kidlagan Dilshod Odilov.

Hozirda mamlakatda mehmonxonalarga subsidiyalar berish muddati 2023 yilning 31 dekabrigacha uzaytirildi. Bu post-pandemiya davrida tarmoqning jon saqlab qolishi uchun ahamiyatli hisoblanadi.

Yana bir narsaga e’tibor qaratish kerak. O‘zbekistonga kelayotgan sayyohlarning juda katta qismida mamlakatning madaniy va tarixiy merosiga qiziqishi yuqori. Shu o‘rinda bitta narsaga ahamiyat berish muhim. Statqo‘m ma’lumotlariga ko‘ra, 2010 yildan beri O‘zbekistonda birorta muzey tashkil etilmagan. Madaniy turizmga bog‘liq bo‘lgan mamlakatda bunday holatning kuzatilishi ajablanarli.

Madaniy turizm ko‘proq «bir martalik» tashriflarga ixtisoslashgan. Shu sababli qo‘shimcha ravishda biznes turizm (mamlakatning qishloq xo‘jalik potensialidan kelib chiqib), ziyorat turizmi, ekoturizm, sport turizmi kabi yo‘nalishlarga alohida ahamiyat qaratish kerak.

Bundan tashqari, o‘zbek oshxonasi doimiy ravishda turistlarning e’tiborida bo‘lib kelgan. Bu tarmoqni rivojlantirish istiqbolli hisoblanadi.

«Oziq-ovqat mahsuloti O‘zbekistondagi boy tarix va madaniyatning katta qismidir. Hayotiy va ijtimoiy voqealar ovqatlanish bilan bog‘liq», deyilgan O‘zbekiston haqidagi maqolada.

Respublikada ziyorat turizmi bo‘yicha istiqbolli rejalarni amalga oshirishda katta salohiyat mavjud. Xususan, aholisi soni ko‘p bo‘lgan musulmon davlatlardan (Indoneziya, Pokiston, Malayziya, Turkiya, Bangladesh), shuningdek, Rossiyaning islom diniga e’tiqod qiluvchi sub’yektlaridan sayyohlarni jalb qilish sohaga katta imkoniyatlar ochib beradi. Bunda kelayotgan insonlarda ijobiy taassurot uyg‘otishning ahamiyati yuqori. Ammo bunda kelayotgan insonlarga qulay sharoit yaratish kerak. Ammo ba’zi ziyorat yodgorliklarida tahorat olishga yetarli sharoit yaratilmagani yoki tahorat olishning pullik ekani bu yo‘nalishda ijobiy turistik imijni shakllantirishga xalaqit berishi tabiiy.

Bundan tashqari, halol standartlarni tatbiq qilishda kamchiliklar bor. O‘zbekistonda bu borada ko‘proq oziq-ovqat mahsulotlariga nisbatan bu talablar qo‘llanishiga urg‘u beriladi, ammo tashrif buyuruvchilar talablarida mehmonxona xizmatlarida (yuvinish vositalari, matolarning kimyoviy tarkibi) ham bu borada e’tiborliroq bo‘lishga nisbatan e’tirozlar mavjud. Shuningdek, aeroportlar va temir yo‘l vokzallarida namozxonalar sonini ko‘paytirish maqsadga muvofiqdir.

Din ishlari bo‘yicha qo‘mita ma’lumotlariga ko‘ra, hozirda Turkiyada 30 milliondan ziyod Naqshbandiya tariqatiga e’tiqod qiluvchi insonlar istiqomat qiladi. Ammo o‘tkazilgan so‘rovnomalarga ko‘ra, ularning ko‘pchiligi shayx Bahouddin Naqshband maqbarasining Buxoroda ekani haqida ma’lumotga ega emas.

2021 yil 15 aprel sanasidan boshlab «Uzbekistan Airports» AJ havo kemalariga xizmat ko‘rsatish uchun yig‘im va tariflarni pasaytirish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Asosiy yig‘im va tariflar o‘rtacha 27 foizga pasaytirilib, O‘zbekiston aeroportlariga muntazam yo‘lovchi reyslarini bajaradigan xorijiy aviakompaniyalar uchun qo‘llanadi. Bu qaror aviachiptalar narxlariga ijobiy ta’sir qilishi kutilmoqda.

Pandemiyadan oldingi davrda soha rivojiga ijobiy ta’sir qilgan omillar

2021 yil 15 mart holatiga ko‘ra, fuqarolari uchun O‘zbekistonda vizasiz rejim joriy qilingan mamlakatlar soni 90tani tashkil qiladi. Oxirgi uch yil ichida ushbu ro‘yxatdagi davlatlar soni 10 barobardan oshiq ko‘paytirildi. Bu esa ushbu davrda turistlar oqimi deyarli 4 baravar oshishida muhim ahamiyat kasb etgan.

Shuningdek, mamlakat sayohat qilish uchun eng xavfsiz mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu sayyohlarni jalb qilishda katta ahamiyat kasb etadi.

Bayram kunlari oldidan qo‘shimcha dam olish kunlari joriy qilinishi va transport narxlariga chegirmalar berilishi ichki turizmning ham jonlanishiga olib keldi.

Turizmni qayta tiklashda dunyo mamlakatlari qanday choralarni amalga oshirmoqda?

Jahon sayyohlik tashkiloti joriy yilning birinchi choragi yakunlari bo‘yicha e’lon qilgan ma’lumotlarga ko‘ra, 2021 yilning birinchi choragida 2019 yilning mos davri bilan solishtirganda sayyohlar oqimi 85 foizga pasaygan.

Jahon sayyohlik tashkiloti 2019−2020 yillardagi holatlarni joriy yil bilan solishtirgan holda turizm sohasi uchun vaziyatning pessimistik va optimistik versiyadagi prognozlarini taqdim qildi:

Birinchi ssenariy iyul oyidagi tiklanishga ishora qilmoqda, bu 2020 yilgi tarixiy eng past ko‘rsatkichga nisbatan 2021 yilda turistlarning 65 foizga ko‘payishiga olib keladi. Bu holda sayyohlar oqimi 2019 yilda qayd etilgan darajadan 55 foiz pastroq bo‘ladi.

Ikkinchi ssenariy sentabr oyida potensial tiklanishni nazarda tutadi, bu o‘tgan yilga nisbatan kelganlarning 30 foizga ko‘payishiga olib keladi. Shunga qaramay ko‘rsatkich 2019 yilgi darajadan 67 foizga past bo‘lishini anglatadi.

Turizm sanoatining kelajagi emlash jarayonining qay darajada kechishiga bog‘liq. Hozirda ba’zi hukumatlar to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki sohaga imtiyozli kreditlar va kafolatlar orqali moliyaviy yordam ko‘rsatib kelmoqda. Xususan, Tailand ichki turizmni rivojlantirish uchun 700 million dollar mablag‘ ajratdi. Bundan tashqari, mamlakatda sarguzasht va tibbiyot turizmini rivojlantirishga e’tibor kuchaytirilmoqda.

Yamaykada hukumat 10 ming sayyohlik ishchilariga malakalarini oshirishga yordam berish uchun bepul onlayn sertifikatlash mashg‘ulotlarini o‘tkazdi. Mamlakatda mehmonxona sanoatidagi xaridorlarga mahalliy fermerlardan tovarlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri sotib olish imkoniyatini beradigan onlayn platforma ishga tushirildi. Kosta-Rikada ekoturizmni rivojlantirish bo‘yicha davlat strategiyasi ishlab chiqildi.

Pandemiya davri va undan keyingi dastlabki yillarda sohaning tiklanishi va rivojlanishida zamonaviy texnologiyalar muhim rol o‘ynashi mumkin. Ijtimoiy masofa saqlash, gigiyena protokollari yaqin kelajakda saqlanib qolishi mumkinligi sababli, raqamli texnologiyalar orqali xizmat ko‘rsatishning yo‘lga qo‘yilishi sohaga investitsiyalar tiklanishi uchun ko‘prik bo‘ladi.

Doston Ahrorov