Аудиторлик фаолияти бўйича янги қонун қабул қилинди. Унда қандай янгиликлар кўзда тутилмоқда?

2021 йил 25 феврал куни «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуннинг янги таҳрири қабул қилинди. Қуйида янги ҳужжатда келтирилган айрим муҳим жиҳатлар ҳақида маълумот берилади.

Янги қонуннинг аҳамияти нимада?

Молия вазирлиги бўлим бошлиғи Шарофиддин Ҳайдаров «Ўзбекистон 24»га берган интервьюсида мазкур қонунда кўзда тутилган бир неча масалаларга тўхталиб ўтган. 

«Қонун билан аудиторлик фаолиятини фақат аудитнинг халқаро стандартлари асосида амалга ошириш белгиланмоқда. Бу Ўзбекистондаги аудиторлик фаолиятимизнинг халқаро амалиётдаги, ривожланган давлатлардаги аудит фаолияти билан бир хиллиги таъминланишига олиб келади, дегани.

Мазкур қонун тўғридан тўғри амал қиладиган ҳужжат сифатида қабул қилинди. Демак, барча қонун ости ҳужжатлари, аудиторлик соҳасига тегишли ҳужжатлар битта тизимга тизимлаштирилиб, яхлит бир ҳужжат шаклида қонунда намоён бўлди», – деди вазирлик вакили.

Аудиторлик фаолияти бўйича Молия вазирлиги ваколатлари

Молия вазирлиги ваколатли орган сифатида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқади. Аудиторларга малака сертификатини беради. Уларнинг реестрини юритади.

Республика жамоат бирлашмалари билан биргаликда аудиторлар малака оширишининг намунавий дастурини тасдиқлайди. Шу билан бирга, вазирлик аудиторлик соҳасидаги давлат сиёсатини амалга оширувчи масъул идора сифатида фаолият кўрсатади.

Марказий банк ваколатлари

Қонун билан Ўзбекистон Марказий банкининг ваколатлари ҳам белгиланган.  Унга кўра, Марказий банк банкларни ва бошқа кредит ташкилотларини аудиторлик текширувидан ўтказишнинг ўзига хос хусусиятларини белгилайди.

Банкларнинг аудиторлик текширувларини ўтказиш ҳуқуқи учун аудиторнинг малака сертификатини бериш тартибини белгилайди ва уни беради.

Банкларнинг аудиторлик текширувларини ўтказиш ҳуқуқи учун малака сертификатига эга бўлган аудиторларнинг реестрини юритади ва уни ўз расмий веб-сайтига жойлаштиради.

Аудиторлик текширувлари

Қонунда аудиторлик билан шуғулланувчи ташкилотлар аудиторлик текширувлари ҳамда турдош хизматларни кўрсатиши мумкинлиги белгиланган.

Аудиторлик текширувлари ўз навбатида мажбурий ва ташаббус тарзидаги текширувларга ажратилган.

Шунингдек, ҳужжатда аудиторлик ташкилотлари томонидан турдош хизматларни кўрсатиш ҳам белгиланган. Хусусан, молиявий ҳисоботларни тузиш, бухгалтерия ҳисобини юритиш, тиклаш, қайта тиклаш масалалари ҳам алоҳида белгилаб ўтилган.

Аудиторларнинг республика жамоат бирлашмалари

Қонунда аудиторларнинг республика жамоат бирлашмалари фаолиятига тегишли алоҳида нормалар киритилди. Унга кўра, мазкур бирлашмалар малака имтиҳонларини ўтказишда ва тест саволларини ишлаб чиқишда иштирок этади.

Халқаро бухгалтерлар федерациясининг одоб-аҳлоқ стандартлари бўйича кенгаш томонидан эълон қилинган профессионал бухгалтерларни одоб-ахлоқ кодексига риоя этилишининг тизимли мониторинги ташкил этилишини таъминлайди.

Аудиторларнинг республика жамоат бирлашмалари аъзоларининг реестрларини юритади ва уларни ўз расмий веб-сайтларига жойлаштиради. Аудиторларнинг республика жамоат бирлашмалари нодавлат нотижорат ташкилот ҳисобланади. Бу аудиторларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга ва уларнинг малакасини сақлаб туриш ҳамда оширишга қаратилган фаолиятдир.

Аудиторлик фаолиятига оид янги принциплар

Қонунда аудитор холислик билан текширув ўтказиши, у ўз касби бўйича чуқур малакага эга бўлиши, ахборотларнинг махфийлиги каби бир қатор янги принциплар жорий қилинмоқда.

Бу уларнинг мустақил ҳолатда текширув ўтказишларига ва холис хулоса беришларига, аудиторлик текширувига аралашувга чек қўйилишига ҳамда аудиторлар хулосаларининг очиқ ва шаффофлиги таъминланишига олиб келади.

Ҳужжатда аудиторлар малакасини ошириш тартиблари, малака сертификати, уни олиш ёки амал қилиш муддатини узайтириш учун зарур бўлган ҳужжатлар рўйхати белгилаб берилган.

Қонуннинг асосий принципларига мувофиқ, аудиторлик ташкилотларининг фаолиятига аралашишга ва аудиторлик ташкилотига, шунингдек, унинг ходимларига қандай шаклда бўлмасин таъсир кўрсатишга йўл қўйилмайди.

Асосий қоидаларга кўра, аудиторлик ташкилоти ўз фаолиятини амалга оширишда мустақилдир.

Манфаатлар тўқнашуви ва кимлар аудиторлик ташкилоти туза олмаслиги ҳақида

Қонунга биноан, вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар ҳамда давлат ва хўжалик бошқаруви органлари томонидан аудиторлик ташкилоти ташкил этилиши мумкин эмас.

Агарда қайсидир идора ёки давлат органи аудиторлик ташкилотини тузадиган бўлса, бу ерда манфаатлар тўқнашуви юзага келади.

Ўзининг соҳаси бўйича камчиликларни аниқлашдан у манфаатдор эмас. Шу нуқтаи назаридан ана шу давлат органлари ва идоралар томонидан ташкил қилинишининг қатъий равишда чеклаб, тақиқлаб қўйилиши аудитнинг холисона, мустақил фаолият кўрсатишини таъминлайди.

Манфаатлар тўқнашувининг олдини олиш мақсадида қонунга давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мансабдор шахслари, шунингдек, қонуничиликка мувофиқ тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши тақиқланадиган бошқа шахслар аудиторлик ташкилотининг муассислари бўлиши мумкин эмас.

Қандай ҳолларда аудиторлик текшируви ўтказилишига йўл қўйилмайди?

Қонунда аудиторлик текширувини ўтказишга йўл қўйилмайдиган норма ҳам мавжуд. Хусусан, аудиторлик ташкилоти суғурталовчиси, кредиторлари  бўлган хўжалик юритувчи субъектларга нисбатан ўзининг муассислари, иштирокчилари, акциядорлари бўлган хўжалик юритувчи субъектларга нисбатан, аудит ташкилотлари ходимлари билан текширилаётган хўжалик юритувчи субъектнинг раҳбарлик, молиявий фаолият билан боғлиқ лавозимдаги шахслар ўртасида яқин қариндошлик алоқалари мавжуд бўлганида ва шу каби қатор ҳолатларда аудиторлик текширувини ўтказиш тақиқланади.

Шунингдек, аудиторлик ташкилоти кетма-кет 7 йилдан кўпроқ айни бир хўжалик юритувчи субъектнинг текширувини ўтказишга ҳақли эмас.

Аудиторлик ташкилотларининг молиявий фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди.

У ташкилотлар иши сифатини ташқи назоратдан ўтказишда таҳликали-таҳлил натижаларига асосланади ва таҳлил даражаси белгилаб олинади.

Ўз навбатида қонун билан халқаро тажрибалар ҳисобга олинган ҳолда аудиторлик ташкилотларининг иши сифатини белгилаб берувчи кўрсаткичлар ҳам ўрнатилди.

Аввалроқ, аудиторлик фаолиятида қандай ўзгаришлар кутилаётгани, қонуннинг янги таҳрири сенаторлар томонидан маъқуллангани хабар қилинганди.

Маълумот учун, «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонун илк бор 2000 йил 26 майда қабул қилинган. У 9 боб, 29 моддадан иборат бўлган. Қонуннинг янги таҳрири эса 55 та моддадан иборат.

2021 йил 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда 99та аудиторлик ташкилотлари фаолият кўрсатиб келмоқда. Аудиторлар сони эса 572 кишини ташкил қилади. 19та маҳаллий аудиторлик ташкилотлари йирик халқаро тармоқ ва ассоциацияларнинг аъзолари ҳисобланади.