«Дунё илм-фанидан ортда қолиб кетяпмиз» – талабга жавоб бермайдиган дарсликлар ҳақида Нагоя университетининг ўзбек профессори билан суҳбат

«Дарслик – манбанинг «онаси»

«Талаба нафақат устозининг маърузасини эшитади, балки бошқа манбалардан ҳам билим олади. Ўша манбаларнинг «онаси» дарсликдир. Факт шуки, халқаро стандарт билан Ўзбекистонда ёзилаётган дарсликлар ўртасида жарлик ниҳоятда катта. Бунда маблағ, вақт ва ҳафсала каби муаммолар мавжуд.

Хўш, маблағга қўшимча равишда профессор ўқитувчиларга глобал стандартдаги, талабалар учун керак бўлган сифатли китобларни ёзиш учун вақт бериляптими? Улар югур-югур ишлардан ортиб, китоб ёзиш учун тўғри йўналтириляптими, деган саволлар бор. Агар профессорларда сифатли дарслик ёза олиш учун етарлича вақт ва имконият бўлмаса, сифатли дарсликларсиз яна бир авлодни йўқота бошлаймиз.

Японияда университет профессор-ўқитувчилари сифатли дарслик ёзишни ўзининг бурчи деб билади. Аммо бу ерга келиб баъзи ўқитувчиларга маълум керакли китобларни таржима қилайлик, деб таклиф билдирсангиз, бунга пул бериладими, қанча фойда оламиз, деган гапларни эшитаман. Мотивация ўртасидаги фарқ ҳақида гапиряпман.

Агар Ўзбекистонда хоҳ гуманитар соҳа, хоҳ табиий фанлар бўлсин: бакалавр босқичини битирган талабалар хорижга ўқишга кетганидан сўнг камида 6 ой ёки 1 йил юқорида сизга айтган жарликни йўқотиш учун кутубхоналардан чиқмаслиги керак. Сабаби биздаги дарсликлар саёз ёзилади, етарли маълумотларни ўз ичига олмайди, ниҳоятда қисқа ёзилади. Хорижда табиий фанлар бўйича аудиовизуал материаллардан жуда кенг фойдаланилади. Лекин бизда бундай китоблар ниҳоятда кам чиқади. Варақлари оз, шунинг учун талабаларга етарли билимлар берилмайди.

Вазиятни ўнглаш учун биз китобларда билимларга кенгроқ жой беришимиз, янги визуал маълумотлар билан бойитишимиз керак. Бунга эришишнинг ягона оптимал ечими таржимадан бошқаси эмас».

«Йиртқич» журналлар

«Педагог-ўқитувчилар, биринчи навбатда, ўқитишлари, иккинчи ўринда ўз соҳалари бўйича етакчи тажрибалардан бохабар бўлишлари талаб этилади. Бунинг учун эса ўз устида тинмай ишлашлари лозим, яъни илмий мақолалар ёзишлари зарур. Илмий мақола профессор-ўқитувчи ўз устида ишлашлари учун восита ҳисобланади ва шу орқали фан ривожланади.

Университет илмий даражасини ушлаб туриш, шунингдек, профессор-ўқитувчилар ўз ойлигини сақлаб қолишлари учун Scopus таркибига кириб, тезда чиқиб кетадиган «йиртқич» журналларда мақолалар беришга ҳаракат қилишади. Ўқитувчилар ўзларининг салоҳияти етадиган даражадаги журналларга мақола беришларини таклиф қилган бўлардим. ОТМ илмий кенгаши ҳам уларга шунга яраша талаб қўйишлари тўғри деб ўйлайман.

Японияда профессор-ўқитувчиларга илмий мақола чиқариш талаби мутлақо қўйилмайди. Умумий чақириқлар бўлади, холос. Ўқитувчилар ўзлари онгли равишда илмга ҳиссасини қўшиш учун ҳаракат қилади. Ўзбекистонда университетнинг илмий салоҳиятини оширайлик, деган мақсадда профессор-ўқитувчиларга босимлар кузатилаётган бўлиши мумкин. Аммо бу нотўғри».

«Хусусий секторни дарслик яратишга жалб қилиш керак»

«Баъзи мактаб дарсликларини варақлаб кўрдим. Бизда Япониядаги дарсликлардан фарқли равишда, жуда кўп умумий саволлар бор. Ваҳоланки, япон дарсликларида етарлича кўп маълумотлар берилади. Ўқувчи етарлича маълумотлар билан миясини тўлдирса, унга вазифалар бериш тўғри бўлади, чунки у шундагина фикрлашни бошлайди. Биздаги дарсликларда асосий ва қўшимча маълумотларни бермасдан туриб саволлар берилади.

АҚШда ўқитувчиларга унчалик ишонишмайди. Шунинг учун дарсликлар қалин бўлади. Ўқитувчи нотўғри маълумот бериб қўйиши мумкин, лекин мактаб дарсликлари синовдан ўтганлиги учун ўқитувчилар нейтрал билим беришади. Дарсликларда аудиовизуал материаллардан унумли фойдаланилади. Япон дарсликларида ҳам шундай: маълум мавзу юзасидан назарий маълумотлар, аудиовизуал материаллар тақдим этилади. Мавзу охирида 1-2 та йўналтирувчи саволлар бериш билан кифояланилади.

Ўзбекистонда дарсликларни фақатгина Халқ таълими вазирлиги ишлаб чиқади. Японияда эса бундай эмас: хусусий сектор ҳам дарслик яратади. Кўплаб ноширлик уйлари дарсликлар чиқаришади. Ҳар бир вилоят ва шаҳарлардаги таълим қўмиталари дарсликлар ўртасида танлов ўтказиб, маъқулини танлаб олишади. Бу соҳада қизғин рақобат мавжуд. Умид қиламанки, бу соҳага ҳам соғлом рақобат кириб келади.

Соҳа ичидаги бир қанча мутахассисларга бу саволни берганимда, Ўзбекистонда ҳали ноширлик уйлари дарслик чиқариш даражасига етиб келмаган, деган жавоб берилди. Ноширлик уйларига шу гапни айтганимда, улар дарсликлар бозори бизгаям очиладиган бўлса, фойда кўрадиган бўлсак, бунга тайёрмиз ва манфаатдормиз, лекин бизга бундай имконият берилмаган, дейишди.

Яқинда Комил Алламжоновнинг «Алламжонов айбдор» китобини ўқиб чиқдим. Муаллиф мактаб дарсликлари сифатсизлиги ҳақида гапирган ва ажойиб ғоя берган. Халқ таълими дарсликларини яхшилаш учун мен ўзимнинг жамоамни туздим ва у жамоа 1 йил давомида ўз ишини амалга оширди, бундан кейинги 4 йил давомида дарсликларнинг янги авлодини бозорга чиқарамиз, деган маънода фикрини айтган. Бу орқали у ўзини соҳада янги «ўйинчи» эканини билдирган.

Бу бўйича ҳуқуқий асос қай даражада? Алламжонов дарслик чиқаргани билан у Халқ таълими вазирлиги томонидан кўриб чиқиладими йўқми, бу алоҳида масала. Лекин буни ўқиб жуда хурсанд бўлдим, чунки бундай ташаббуслар кўпайиши керак. Соҳага рақобат керак».

Таржима ҳақида

UNESCO томонидан юритиладиган глобал статистик маълумотларга кўра, Ўзбекистон ҳалигача табиий ва гуманитар фанлардан таржима ишларида ниҳоятда оқсамоқда. Ўзбекистон бўйича энг охирги статистика 2008 йилда киритилган. Бундан кўриниб турибдики, жуда кам сондаги китоблар таржима қилинади. Ўзбекистонда табиий ва гуманитар фанлар бўйича профессорларнинг ҳаммаси ҳам ОТМ дарсликлари глобал стандартларга нисбатан қай даражада оқсаётгани ва унинг ўрнини тезроқ тўлдириш учун таржимага эҳтиёж борлигини билишмайди.

Бу ерда молиявий масалалар ҳам бор. Яқинда ўзим таълим олган ТДЮУда Кэмбриж нашриётининг юридик китобини таржима қилишди. Таржима қилиш учун лицензияни олиш учун маълум миқдорда маблағ сарфланди. Айтмоқчиманки, ОТМ маълум китоб таржима қилинишига маблағ ажратишдан қизғанмаслиги керак. Ундан ташқари, ушбу таржима ишларини бажаришга етарлича вақт берилиши керак. Кунбўйи талабаларга дарс берадиган ўқитувчи вақт орттириб таржима ишлари билан шуғуллана олмайди.

Шу йилнинг март ойида олий ва ўрта махсус таълим вазири Абдуқодир Тошқулов иштирокида онлайн конференция ўтказилди. Вазирга дарсликларнинг таржима ишларини тезроқ амалга оширишимиз зарурлигини айтдим. Июнь ойида Ёшлар фестивали ўтказилганида ҳам вазир ушбу масалани ёшларга мурожаат шаклида етказди. Вазир фикримни қўллаб-қувватлади, лекин ҳалигача хориж дарсликларини таржима қилишга кўмаклашувчи мутахассислар гуруҳи ёки марказ ташкил қилингани ҳақида эшитмадим. Умид қиламанки, бу иш тезроқ ҳал бўлади. Агар таржима ишларини зудлик билан ҳозир амалга оширмасак, дунё мамлакатларидан янада ортда қолиб бораверамиз. Ҳозир бизга айни вақтда дунё илм-фанига етиб олишимиз учун таржима сув ва ҳаводек зарур», деди суҳбатдошимиз.

Муҳаббат Маъмирова, Kun.uz мухбири,

Тасвирчи ва монтаж устаси – Абдуқодир Тўлқинов.