Ўзбекистон Конституциясида Хабеас корпус ва Миранда қоидаларини ҳам акс эттирилиши ҳамда айбсизлик презумпцияси кафолатларни янада кенгайтириш таклиф этилмоқда. Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби кафедра мудири, юридик фанлари доктори, профессор Сурайё Раҳмонова Kun.uz’га берган интервьюсида кутилаётган ўзгариш оддий ўзбекистонликлар учун нима бериши, қоидалар қоғозда қолиб кетмай амал қилиши қандай кафолатлар берилаётгани ҳақида батафсил маълумот берди.
– Конституцияда айбсизлик презумпцияси кафолатларига оид қатор нормаларни мустаҳкамлаш таклиф этилмоқда. Мазкур қоидалар кундалик ҳаётимизда қандай аҳамиятга эга?
– Айбсизлик презумпцияси – бу инсоният цивилизацияси тарихидаги шахс ҳуқуқларига оид энг буюк кафолатдир. Нима учун? Сабаби, айнан ушбу принципга мувофиқ, шахс унинг айби суднинг ҳукми билан аниқлангунига қадар айбсиз ҳисобланади! Яъни, жамият учун шахснинг шаъни ва қадр-қиммати унинг айби исботидан кўра муҳимроқ.
Тергов ўзининг функциясидан келиб чиқиб, судга мазкур шахс жиноят содир этганлиги ҳақида ўзининг версиясинигина тақдим қилади, бироқ ушбу шахс ҳатто жиноят содир этганида ушланган бўлса ҳам, унинг айби суднинг ҳукми билан аниқлангунига қадар у айбсиздир!
– Бу норма ҳозир ҳам қонунларимизда бор, лекин амалиётда ҳар доим ҳам амал қилинавермайди. Яъни ишламайди. Айби ҳали далиллар билан исботланмаган бўлса-да, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар ходимлари, хусусан, терговчи гумонланувчига 100 фоиз жиноятчидек муносабат бўлишади. Нега шундай?
– Амалиётда муаммолар борлиги рост. Аслида қонун ҳимоячиси бўлиши керак бўлган шахсларнинг айримлари томонидан қонунларга номувофиқ муносабати туфайли жиноят ва уни тергови ҳақида сўз борганда одамларимиз ичида шундай стереотип фикрлаш кенг тарқалган: “Тергов органларига кунинг тушмасин, тушса тамом, қутула олмайсан, тергов нима деса шуни қилишга мажбур бўласан”.
Энди эса тасаввур қилинг, жиноятда гумонланаётган ёки айбланаётган шахс терговчига қараб “Айбдор ёки айбсизлигимни исботлашга мажбур эмасман, бу сизнинг мажбуриятингиз!” деб турса. Тан олайлик, бундай вазиятни ҳатто тасаввур қилишимиз ҳам қийин. Аслида эса айбсизлик презумпцияси ҳар бир шахсга айнан шундай дадил позицияда бўлишни кафолатлайди!
Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб беришга мажбур эмас. Бу нимани англатади? Терговда шахсга айблов терговчи томонидан эълон қилинади, суд муҳокамасида айбловни давлат айбловчиси қўллаб-қувватлайди. Айнан шунинг учун шахснинг айбли ёки айбсизлигини исботлаш мазкур мансабдор шахслар зиммасида. Гумон қилинувчи, айбланувчи исботлаш жараёнида иштирок этишга умуман мажбур эмас. Агар истаса, ушланган вақтдан то ҳукм чиқарилгунга қадар сукут сақлаши мумкин.
– Конституцияга киритилаётган ўзгаришлардан бири гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмаслиги кўзда тутади. Шуни ўқувчиларимизга осонроқ тушунтириб бера оласизми?
– Бу ҳам айбсизлик презумпцияси билан узвий боғлиқ. Таклиф этилаётган норма гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб беришга мажбур эмаслигини англатади ва улар исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин бўлади.
Кўз олдингизга келтиринг, одатда шахсга нисбатан жиноят иши бошланганда у оғир руҳий ҳолатга тушади, ўзини йўқотиб қўяди, айнан ана шу пайтда у ўз ҳуқуқларини тўлиқ англай олмайди. Ва айнан шундай руҳий ҳолатда оддий инсон айбдорлигини исботлаш унинг эмас, тергов органларининг вазифаси эканлигини тушунмасдан ўзига қарши кўрсатмалар бериши афсуски, ҳаётимизда кенг тарқалган амалиёт.
Шахс ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмаслиги ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкинлиги қоидасининг конституциявий даражада мустаҳкамланиши тергов органлари томонидан шахсни мажбурлаш ёки унга ҳар қандай босим ўтказиш каби салбий ҳолатларидан ҳимоя қилади.
Айбдорликка оид барча шубҳалар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим. Қонун қўлланилаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши керак. Нима учун шахс ҳуқуқининг мазкур кафолати муҳим?
Айтайлик, шахс жиноят содир этганликда гумон қилинди, лекин буни бевосита исботлашнинг имкони бўлмади: унинг айблилигига кўрсатувчи билвосита далиллар бор, лекин тўғридан тўғри айбини исботловчи далиллар мавжуд эмас. Шундай вазиятда қонун айбдорликка оид барча шубҳалар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилинишини кафолатлайди. Яъни, “исботланмаган айб – исботланган айбсизликка тенг” деган ҳалқаро стандарт амал қилади.
– Тасаввур қилайлик, Конституцияга шу норма киритилганидан сўнг тергов органлари қўрқитиб, зўрлик ишлатиб ёки бошқача усулда босим ёхуд куч қўллаб, гумонланувчидан иқрорнома ёздириб олса, судда бу иқрор инобатга олинмайдими?
– Айнан жиноят процессида шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш масаласи жуда муҳим. Сабаби, айнан жиноят процессида инсонга асоссиз жисмоний ёки руҳий тазйиқ ўтказиш хавфи катта. Шу сабабдан ҳам, қонун кимгадир эмас, айнан мансабдор шахсларга жиноят процесси иштирокчилари билан ҳар қандай нопроцессуал усулда мулоқот қилишни, яъни ўз ҳокимият ваколатини суиистеъмол қилишни қатъиян тақиқлайди.
Айтиш керакки, тергов вақтида қўлланиладиган ғайриқонуний ҳаракатлар нафақат қийноқ ва бошқа зўрлик усулларидан иборат, яъни, жиноий таъқиб остидаги шахсга нисбатан босим нафақат жисмоний, балки руҳий ҳам бўлиши мумкин. Лекин бундай ноқонуний усулларни қўллаб олинган ҳар қандай далиллардан фойдаланиш тақиқланади.
Сиз таъкидлаган иқрорлик кўрсатмалари ҳам босим остида олинган бўлса, номақбул далил ҳисобланади ва улардан судда фойдаланиш мумкин эмас. Бундан ташқари, қонунда шундай процессуал талаб амал қиладики, унга биноан агар суд мажлисида масалан, судланувчи терговда унга нисбатан рухсат берилмаган усуллар қўлланилганлиги тўғрисидаги мурожаат қилса, судья бу мурожаатни суд-тиббий экспертизаси ёки бошқа экспертиза ўтказган ҳолда мажбурий текшириши зарур.
Айнан ана шу кафолатнинг Конституцияда мустаҳкамланиши ҳар қандай бу каби номақбул далиллардан фойдаланишга чек қўяди. Муҳим жиҳати, бунда нафақат ноқонуний усулда олинган иқрорлик кўрсатмалари, балки уларнинг асосида айбланувчи иштирокида ўтказилган бошқа тергов ҳаракатлари ва уларнинг натижасида олинган далиллар ҳам ўз юридик кучини йўқотади.
– Шахс ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбурми?
– Сўнгги йилларда мамлакатда суд ва тергов жараёни иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш йўналишида муҳим ислоҳотлар амалга оширилди. Хусусан, 2018 йилда Ўзбекистон Республикасининг “Жабрланувчиларни, гувоҳларни ва жиноят процессининг бошқа иштирокчиларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди.
Таъкидлаш жоизки, давлатимиз раҳбари “Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегияси” китобида шахсий ва сиёсий хуқуқларни ҳимоя қилиш соҳасида амалга оширилиши лозим бўлган муҳим ислоҳотлар қаторида “жиноят процессида жабрланувчи ва гувоҳларнинг ҳуқуқлари ва хавфсизлигини таъминлаш механизмини такомиллаштириш” масаласига ҳам алоҳида тўхталиб ўтган. Шахс ўзига ва ўз яқин қариндошларига қарши гувоҳлик қилишга мажбур этилиши мумкин эмаслиги қоидасини қатъийлаштириш, унинг аҳамиятини ошириш биринчи навбатда, давлат раҳбари томонидан эътироф этилган ана шу масалани таъминлашга қаратилган.
Шахс ўзига қарши кўрсатма бермаслиги ҳуқуқи ҳам айнан айбсизлик презумпцияси принципи қоидаларидан келиб чиқадиган кафолат ҳисобланади. Жумладан, айбсизлик презумпциясига биноан, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
Мазкур талаб БМТнинг 1966 йил 16 декабрдаги Фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро пакт 14-моддаси талабларидан ҳам келиб чиқади. Унга асосан ўзига ўзи қарши кўрсатув беришга ёки ўзини айбдор деб тан олишга мажбур килинмаслик кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси мазкур Пактга 1995 йилда қўшилган.
Бу халқаро стандартнинг асосий мақсади – ҳуқуқ тартибот органлари томонидан жиноий таъқиб остидаги шахсни мажбурлаш ёки унга ҳар қандай босим ўтказиш йўли билан унинг иродасига қарши олинган далиллардан фойдаланишга йўл қўймасликдир. Мазкур кафолатдаги ўз-ўзини айбламаслик ҳуқуқи фақатгина жиноят содир этишда иқрор бўлишга мажбурлаш тақиқи билан чекланиб қолмайди.
Ўзига ёки яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбурлаш мумкин эмаслиги қоидаси кейинчалик жиноят ишида фойдаланиш мумкин бўлган фактлар тўғрисидаги ҳар қандай маълумотларни тақдим қилишга мажбурлаш ҳам мумкин эмаслигини назарда тутади. Ушбу қоида суд ва ҳуқуқ-тартибот органлари сўроқ қилишдан олдин шахс ўзига ва яқин қариндошларига қарши кўрсатма бермаслик ҳуқуқи тўғрисида огоҳлантириши лозимлигини ҳам англатади.
– Бу норма миллий қонунчилигимизда акс эттирилган ва у ишлаётган бўлса, уни мамлакат бош қонунида акс эттиришга қандай зарурат бор эди?
– Албатта, ҳозирда ҳам Жиноят-процессуал кодексида шахснинг ўз қариндошларига қарши кўрсатма бериш эркинлиги белгиланган. Жумладан, мазкур кодексининг 116-моддасига кўра, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг яқин қариндошлари гумон қилинувчига, айбланувчига тааллуқли ҳолатлар ҳақида гувоҳ ёки жабрланувчи тариқасида фақат ўзларининг розиликлари билан сўроқ қилинишлари мумкин.
Лекин шу билан бирга, афсуски, суд тергов амалиётида шундай ҳолатлар ҳам учрайдики, айрим тергов ходимлари фуқароларимиз ўзининг бундай ҳуқуқи борлигини англамаслигидан фойдаланиб, ўз қариндошига нисбатан гувоҳлик бериш-бермаслик шахснинг мутлақо эркинлиги эканлиги ва бу каби гувоҳлик беришдан бош тортиш учун жиноий жавобгарлик мавжуд эмаслигини тўлиқ тушунтирмайдилар. Натижада инсонларнинг мазкур ҳуқуқдан амалда реал фойдаланишида муаммолар юзага келади.
Шахснинг ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик бермаслик ҳуқуқи ҳар қандай турдаги қийноқлар, таҳдидлар ва мажбурлов чораларини қўллашни чекловчи инструмент бўлиб хизмат қилади. Мазкур қоиданинг Конституция даражасида белгиланиши эса шахсга кимнингдир хоҳиш-иродаси объекти сифатида муносабатда бўлишга йўл қўйилмаслигини, унинг шахсий ҳаёт дахлсизлиги эса чинакам конституциявий кафолат эканлигини мустаҳкамлайди. Янги нормалар тергов идораларига иши тушган фуқароларнинг ҳуқуқ-манфаатлари таъминланишига хизмат қилади.
Жамшид Ниёзов суҳбатлашди
