“Қийноққа солиш жиноятининг биттаси ҳам жиддий хавотирга асос бўла олади” – эксперт
Ўзбекистонда ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомалага ёхуд жазога дучор этилиши мумкин эмаслиги конституциявий даражада мустаҳкамлаб қўйилмоқда. Юридик фанлар доктори, профессор Сурайё Раҳмонова Kun.uz’га берган интервьюсида мамлакат бош қонунига киритилаётган ўзгаришнинг аҳамияти ҳақидаги фикрлари билан ўртоқлашди.
– Гумонланувчи, айбланувчи ёхуд судланувчи тариқасида ушланган, эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олинган шахслар қийноққа солиниши билан боғлиқ ҳолатлар ҳалигача давом этаётгани ўзбек жамоатчилигини хавотирга солиб келаётган масалалардан биридир. Сўнгги икки-уч йилда ички ишлар ходимлари томонидан ушлаб келиниб, ИИБ биносидан ўлиги чиққан юртдошларимизнинг тақдири кишини ташвишга солмай қўймайди. Сизнингча, бу хавотирларда асос борми? Таклиф этилаётган чоралар муаммога ечим бўла оладими?
– Ўзбекистонда шахс эркинлиги ва дахлсизлиги устуворлиги “Инсон қадри учун” тамойили асосида давлат сиёсати даражасида эътироф этилаётган бўлса-да, инсон шаъни ва қадр-қимматини поймол қилишнинг энг оғир кўринишларидан бири – қийноққа солиш фактларининг ҳали-ҳануз жамиятимизда мавжудлиги мутлақо йўл қўйиб бўлмас ҳолдир.
Қийноққа солиш фактлари асосан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида кузатилади ва айтиш керакки, бу ҳолатларга йўл қўйишни мазкур органлар ходимларининг ўз вазифасига, бурчига хиёнат деб баҳолаш мумкин. Зеро уларнинг асосий функцияси – фуқароларни ҳимоя қилиш, уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш бўлатуриб, улар қийноққа солиш каби тақиқланган усуллардан фойдаланиб, нафақат давлат органлари обрўйига путур етказадилар, балки фуқароларнинг давлатга бўлган ишончи буткул йўқолишига сабаб бўладилар.
Мазкур жиноят оддий одамлар томонидан эмас, айнан давлат томонидан ваколат берилган мансабдор шахслар томонидан, одатда тергов органлари ходимлари томонидан жиноят иши бўйича ушланган шахслар, гумонланувчилар, айбланувчиларга нисбатан ёки айрим ҳолларда ҳатто уларнинг қариндошларига нисбатан ҳам содир этилади.
Қийноққа солиш – кўчадаги оддий уриш ёки дўппослаш эмас, бу мутасадди шахслар томонидан аниқ мақсадда, яъни шахсни бирон айбни бўйнига олиши учун мажбурлаш мақсадида ёки бошқа бир шахсга қарши кўрсатма беришга ундаш мақсадида унга жисмоний, руҳий ёки бошқа тарздаги босим ўтказиш ҳисобланади.
Охирги йилларда Ўзбекистонда қийноққа солиш жинояти ҳолатларининг ўсиши динамикаси катта бўлмаса-да, лекин қийноқларнинг ҳатто саноқли фактларига ҳам йўл қўйилиши мумкин эмас ва улар жамоатчиликнинг жиддий хавотирига асос бўлади. Жумладан, 2017 йилда – 7 та, 2018 йилда – 10 та, 2019 йилда – 16 та, 2020 йилда – 6 та ва 2021 йилда 15 та қийноққа солиш жинояти қайд қилинган ва айбдор шахслар тегишли равишда жавобгарликка тортилган.
Албатта бугунги кунда мамлакатимизда фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларини янада кучайтириш, жумладан қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларини қўллаш ҳолатларига мутлақо йўл қўймаслик мақсадида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда.
Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 26.06.2021 йилдаги “Қийноққа солиш ҳолатларини аниқлаш ва уларнинг олдини олиш тизимини такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорини таъкидлаш жоиз. Айнан ана шу ҳужжат доирасида ҳозирда қийноққа солишнинг барвақт олдини олиш, у билан боғлиқ мурожаатларни тезкор равишда холисона кўриб чиқиш, ҳаракатланиш эркинлиги чекланган шахслар сақланадиган жойларга мониторинг ташрифларини мунтазам амалга ошириш бўйича самарали ҳуқуқий механизмларни яратиш ишлари олиб борилмоқда.
– Келинг, бўлаётган ўзгаришларни аниқ мисоллар орқали кўриб чиқсак. Кузатишлар жазони ижро этиш тизимида қийноқлар аввалги йилларга нисбатан кескин камайганини кўрсатмоқда. Бироқ жиноят-қидирув ва тергов тизими ҳақида ҳали тўла бундай деб бўлмайди. Сўнгги резонансли воқеалар ҳам айнан ушбу тузилмалар ходимларининг ваколатлари доирасидан четга чиқиши оқибатида юзага келганидан хабардорсиз, албатта. Ушбу жиноят-қидирув ва тергов органларида қийноқларга йўл қўйилишининг олдини олиш учун нималар қилинди?
– Масалан, сўнгги йиллар давомида вақтинча сақлаш изоляторларида, тергов изоляторларида ва жазони ижро этиш муассасаларида 3000 дан ортиқ аудио ва видеоёзув мосламалари ўрнатилди, ЖИЭМларда адвокатлар учун 70 дан ортиқ мослаштирилган кабинет ташкил этилди.
Лекин шу билан бирга, қийноқларнинг олдини олиш миллий тизими ҳали-ҳануз такомиллаштирилишга муҳтож, зеро бу тизим ҳали тўлиқ равишда халқаро ҳуқуқ стандартларига мос, дея олмаймиз. Бу эса афсуски, ўз ўрнида, халқаро рейтинг ва кўрсаткичларда давлатимиз позициясига салбий таъсир кўрсатмай қолмайди.
Хусусан, бугунги кунда жиноят иши бўйича ушланган шахсларнинг ягона электрон реестрини юритиш тизимини йўлга қўйиш жиддий зарурат бўлмоқда, чунки жиноят ишини юритиш даврида, айниқса шахсни ушлаш жараёнида ушланганларни белгиланган муддатдан ортиқроқ ушлаш ҳолатлари, баённомада ушлаш вақти сифатида анча кеч вақтни кўрсатиш ҳоллари ва ноқонуний ушлаб туриш фактлари учраб турибди.
– Ҳозирда қонунчиликда ва суд-тергов амалиётида қийноққа солиш ҳолатларига йўл қўймасликнинг қандай механизмлари амал қилади?
– Айтиш керакки, сўнгги бир неча йилларда амалдаги қонунчиликка суд-тергов амалиётида қийноққа солишнинг олдини олишга оид жиддий ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Масалан, Жиноят процессуал кодексида “Ҳақиқатни аниқлаш” принципига оид норма матнига “Далилларни тўплаш ва мустаҳкамлашда рухсат берилмаган усуллар қўллангани тўғрисидаги мурожаатлар қонунчиликда белгиланган тартибда суд-тиббий экспертизаси ёки бошқа экспертиза ўтказилган ҳолда мажбурий текширилиши лозим” деган мазмундаги қатъий талаб киритилди.
Шунингдек, мазкур қонунчиликка далиллар номақбуллигига оид янги алоҳида модда киритилиб, унда кўрсатилишича “жиноят процесси иштирокчиларига ёки уларнинг яқин қариндошларига нисбатан қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларини қўллаган ҳолда” олинган далиллар номақбул ҳисобланиб, улардан жиноят иши бўйича фойдаланиш тақиқланади. Киритилган айнан ана шу янги нормалар натижасида Жиноят-процессуал кодексида бугунги кунда давлатимиз суд-тергов амалиётида қийноқларни аниқлаш ва уларнинг олдини олиш юзасидан аниқ ва тизимли механизм амал қилмоқда.
– Қийноққа йўл қўйиш мумкин эмаслиги қоидасини Конституцияда айнан шундай таҳрирда баён қилишнинг зарурати нимада?
– Таъкидлаш зарурки, Конституциямизнинг 26-моддаси иккинчи қисмида қийноққа солиш тақиқланиши мустаҳкамланган. Лекин шу билан бирга, олиб борилаётган ўзгариш ва янгиланишлар мазкур конституциявий кафолатни янада аниқлаштириш ва унинг амал қилиш доирасини янада кенгайтириш заруратини кўрсатмоқда.
Шу нуқтайи назардан, Конституциянинг 26-модда иккинчи қисмини “Ҳеч бир инсон қийноқларга ёки шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматини камситувчи муомалага ёки жазога дучор этилмаслиги керак” деган таҳрирда ифодалаш мақсадга мувофиқ. Нима учун айнан ана шу мазмунда?
Биринчидан, таклиф этилаётган матн Қийноққа қарши Конвенцияда кўрсатилган кафолатни тўлиқ акс эттиради. Ўзбекистон мазкур халқаро ҳужжатни 1994 йилда ратификация қилган ва унинг талабларини бажариши шарт.
Иккинчидан, гап шундаки, Конституциямизнинг мазкур амалдаги нормасида қийноқ тушунчаси қўлланган жиноий жазони қамраб олмайди. Яъни қийноққа солишдан жабрланганларга етказилган зарарнинг компенсация қилинишини самарали таъминлаш учун қўлланган адолатсиз жазо ҳам қийноқ эканини конституциявий даражада эътироф этиш зарур.
Жамшид Ниёзов суҳбатлашди.
Тавсия этамиз
Қўли кесилган 2 ойлик чақалоқ: унинг яқинлари шифокорлардан норози
Жамият | 14:20 / 21.01.2025
100 долларлик банкнотанинг эскисидан воз кечиляптими?
Иқтисодиёт | 11:05 / 21.01.2025
АПЛдаги илк ўзбек. Ҳусановнинг трансфери ҳақида асосий гаплар
Спорт | 09:16 / 21.01.2025
Трамп 2.0 ўзгарган Яқин Шарққа нималар ваъда қилмоқда?
Жаҳон | 21:45 / 20.01.2025
Сўнгги янгиликлар
-
Трамп Европа Иттифоқи ва Хитойга янги божлар билан таҳдид қилмоқда
Жаҳон | 11:15
-
Эркинжон Турдимов Сирдарё вилоятига ҳоким бўлди
Ўзбекистон | 11:11
-
Туркиядаги меҳмонхонада ёнғин: қурбонлар сони 76 кишига етди, 9 киши қўлга олинган
Жаҳон | 11:04
-
Шахсни тергов ҳибсхонасига жойлаштиришдан аввал тиббий кўрикдан ўтказиш мажбурий бўлади
Ўзбекистон | 10:52
Мавзуга оид
09:18 / 17.11.2024
Болалар омбудсмани Самарқандда жинсий зўравонлик қурбони бўлган қиз билан учрашди
18:16 / 25.03.2024
Лифтда 10 яшар қизга нисбатан уятсиз-бузуқ ҳаракатлар қилган эркак 3 йилга қамалди
18:14 / 19.02.2024
Ўзбекистонлик аёлнинг икки боласи Россияда қаровсиз қолгани айтилмоқда
18:54 / 10.01.2024