«Қандай ёрдам бермаслик мумкин? Раҳмим келяпти» — қўшнилар россиялик қочқинларни қутқаришмоқда

Россиядан чиқиб кетаётганлар оқими янги гуманитар фалокатни юзага келтирди: чегаралардаги узун навбатларда одамларнинг асаби дош бермаяпти, йиғиб қўйилган сўнгги пуллар уй-жой, транспорт ва порага сарфланмоқда. Шу билан бирга, сафарбарликдан қочаётганларга ёрдам бериш учун ўнлаб кўнгилли ташаббуслар пайдо бўлган.

«Биз ўзимизнинг маҳаллий русларни таниймиз. Янги келганларни эса сумкалари, портфеллари, жомадонларидан ажратиб оламиз». Қозоғистоннинг Уральск шаҳрида яшовчи Сижо қаерга боришни билмаётган россияликларни излаб қаторасига уч кундан бери кўчага чиқмоқда.

Ғарбий Қозоғистондаги 200 минг аҳолига эга Уральск шаҳри Россиянинг Европа қисмидан қочаётганлар учун асосий транзит нуқтасига айланди. Сафарбарликнинг дастлабки уч кунида бу ерга деярли 17 минг россиялик ўтди – бу мамлакатни тарк этаётганларнинг тахминан 20 фоизи.

Сижо Уральскда «Арена» компьютер клуби эгаси бўлиб, ҳар куни у ерда сафарбарликдан қочган қирққа яқин одам тунаб қолади.

«Одамлар 30-40 километр масофани пиёда босиб ўтишган, тушкун кайфиятда, ҳеч нарсага кучи қолмаган. Бу жойда бепул вай-фай бор, қариндошларга қўнғироқ қилиш, квартира излаш мумкин. Администраторлар уларни ўз ҳисобидан сомса билан меҳмон қилишади», дейди у.

«Қандай қилиб ёрдам бермаслик мумкин? Раҳмим келяпти»

Россия ва Қозоғистон ўртасидаги чегара қарийб саккиз минг километрга чўзилган. Уни бир неча ўнлаб пунктларда кесиб ўтиш мумкин. Уларнинг кўпчилигида бир неча километр узунликдаги навбатлар пайдо бўлди, одамлар унда суткалаб кутишга мажбур.

«Бу жой – дашт, бу ерда ҳеч нарса йўқ. Ҳожатхона, скамейка, девор, бекат, умуман ҳеч нарса йўқ. Шунчаки даланинг ўртасида турасиз. Доим шамол эсади», дейди дизайнер Григорий.

У рафиқаси билан «Вишнёвка» назорат-ўтказиш пунктида ўттиз соатдан ортиқ вақт навбатда турганидан сўнг Қозоғистонга киришга муваффақ бўлди. «Тун тушгач, тартибсизлик бошланди. Ҳеч ким навбатсиз олдинга ўтиб кетмаслиги учун йўл четида галма-гал ухлаб олдик. Одамларга раҳмат, кўрпасини бериб туришди, акс ҳолда музлаб қолардик», дейди у.

Уральскдаги компьютер клуби эгаси Сижо «ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ходимлари билан доимий алоқада». Улар Сижога қўнғироқ қилишади, жой бор ёки йўқлигини сўрашади ва россияликларни олиб келишади. «Ўзим ҳам тонгги соат 6 да вокзалга бориб, 20 кишини олиб келдим», дейди у.

Сижо уларга тунаш учун жой таклиф қилганида, баъзилари шубҳа билан қараган. «Қўрқманглар, сизни хавф остида қолдирмаймиз, ёрдам бериш қонимизда, менталитетимизда бор», деди уларга Сижо.

«Кўчама-кўча юришяпти, бошпана топа олишмаяпти, лекин ёрдам сўрамайдилар. Биз ёрдам таклиф қилсак, ҳайрон бўлишади», дейди Уральскдаги Cinemapark кинотеатри директори Дилора Мухамбетова.

Сафарбарликнинг учинчи куни, шанба соат 22:00 да у ўзининг кинотеатри жойлашган City Center савдо маркази хўжайинига қўнғироқ қилди. «Вазият шундай, келинг тунда бу жойни бепул бошпанага айлантирайлик», деди. У рози бўлди ва ҳатто кеча-ю кундуз қўриқловчи ходимлар билан таъминлади.

Ҳозир ҳар кеча кинотеатр залида 200-250 киши тунамоқда. «Кимда кўрпа бўлса, полга тўшаб олишади. Баъзилар ўриндиқларнинг тутқичини пастга тушириб, узунасига ётишади. Кўнгиллилар овқат ва иссиқ ичимликлар олиб келишади».

Ҳар куни Уральскдаги «Три пескаря» тамаддихонасида 50-70 кишига бепул «иссиқ овқат, салатлар, чой, пишириқлар» тарқатиляпти.

«Кўникиб қолдик, ахир муаммо содир бўлса, ёрдам бериш керак», дейди тамаддихона маъмури Лариса.

«Кўплаб одамлар уй ҳайвонлари билан кўчиб келган, улар квартирани ижарага олишда қийналади. Лекин биз уй ҳайвонлари билан ҳам қабул қиламиз», дейди «Я хочу жить» бошпанаси раҳбарларидан бири Олег Максимов. Уральскдан 85 километр узоқликда бу жойда ҳам россияликлар тунаб қолишяпти.

«Қандай қилиб ёрдам бермаслик мумкин? Раҳмим келяпти». 62 ёшли Забира Аюпова Уральскдаги гуманитар фалокат ҳақида жиянидан эшитди. Икки дугонаси билан бирга «болалар учун мўлжалланган иссиқ кўрпа, озиқ-овқат маҳсулотлари»ни сотиб олиб, вокзалга чиқди. У ерда ҳомиладор аёлни эри билан учратиб қолди, уларнинг борадиган жойи йўқ эди. Тунаб қолиш учун бир хонали квартирасига киритди.

Забира эртаси куни вокзалга бора олмаслиги, бемор синглисига қараб туриши лозимлигини айтди. «Лекин дугонамга пул бериб юбордим, у вокзалга боради», деди. Аёл Қозоғистон қочқинларни қандай кутиб олганидан мамнун эканини бир неча бор таъкидлади.

Уральсклик 21 ёшли Настя ёрдамга муҳтож баъзи россияликларга нисбатан қўполлик қилинаётганини ижтимоий тармоқларда кўриб «деярли бақириб йиғлагани»ни айтади. У кўнгиллилар гуруҳи билан биргаликда Уральск шаҳрига энг яқин бўлган назорат-ўтказиш пунктига озиқ-овқат маҳсулотлари етказиб беряпти ва чегарадан ўтганларни шаҳарга бепул олиб боряпти. Настянинг сўзларига кўра, бир марта кўнгиллиларга «киракашлар ташланиб қолган», чунки улар «нони тортиб олинаётгани»дан дарғазаб бўлишган. Чегарачилар кўнгиллиларни ҳимоя қилишган.

Уральскдан деярли икки минг километр шарқда жойлашган Қозоғистон пойтахти Астана шаҳрида яшовчи Айнура 4 ойлик чақалоғи бор оилага бошпана берди. «Россияликларга ёрдам бериш учун очилган чатда уларни кўриб қолдим. Бу ерда ҳам квартиралар, хоналар, ётоқхоналар қолмаган – ҳаммаси тўлган. Албатта, баъзилар бундан даромад олмоқчи бўлади, лекин бу уларнинг виждонига ҳавола».

«Бир-биримизни қариндошдек ҳис қилдик»

Сафарбарлик эълон қилингандан сўнг, москвалик Александра ижтимоий тармоқда шундай деб ёзди: «Йигитлар, машинангизда чегарагача олиб боришга, кейин уни ҳайдаб, орқага қайтариб келишга тайёрман». У билан дарҳол таниши боғланди. Шу куни кечқурун Александра, унинг собиқ синфдоши ва яна икки эркак Қозоғистон томон йўлга чиқишди.

Биринчи назорат пунктига етиб бориш учун қарийб бир кун вақт кетди. Режа шундай эди: йўловчилар тушиб, навбатга туришади. Александра машинада тунайди ва ортга қайтади. Бироқ, вазият мураккаб экани тезда аён бўлди. Навбат деярли қимирламасди. Шунда ортга қайтишга қарор қилишди.

Қўшни назорат-ўтказиш пунктида вазият бундан ҳам бадтар эди. Юк машиналари навбати ўнлаб километрга чўзилган, пиёда бориш учун масофа жуда узоқ эди.

«Мен қарама-қарши йўналишда ҳаракатлана бошладим, жуда қўрқинчли бўлди. Юк машиналари ҳайдовчилари навбатсиз ўтказмаслик учун темир бўлаклари, таёқлар билан таҳдид қила бошладилар».

Якунда Александра йигитларни «Тёплое» назорат-ўтказиш пунктида туширади, улар чегарани муваффақиятли кесиб ўтишади.

«Йигитлар билан худди қариндош-уруғ бўлиб қолгандек хайрлашдик».

Александра Москвага қайтди ва бироз дам олиб, кейинги гуруҳни чегарага етказиб қўйишни режалаштирмоқда.

Александранинг ижтимоий тармоқдаги эълонини кўрган Фаррух бундай йўл билан кўплаб одамларни эвакуация қилиш мумкинлигини тушунди. У Москвадаги мода музейининг собиқ ходими.

Натижада, «Женщины вывозят» (Аёллар манзилга етказишади) чати пайдо бўлди. Ҳозир унга 700 дан ортиқ одам аъзо. Фаррух йўловчилар ва рулга ўтиришга тайёр қизларни координация қилиш билан шуғулланади.

«Аёллар уларни манзилга етказишади, мен ташкилотчилик қиламан, чунки уларнинг вақти йўқ. Менда эса вақт, мотивация ва гуманитар соҳада ишлаш тажрибаси бор», деб тушунтиради у. Бундан ташқари, у «хавфсиз жойда» яшамоқда: март ойидаёқ Россияни тарк этиб, Грузиядан қўним топган. Reshim хайрия лойиҳасида ишлаяпти.

Бурятия Украинада ҳалок бўлган ҳарбийлар сони бўйича иккинчи ўринда, бу ерда сафарбарлик оммавий рейдлар билан бошланди. Ҳудуддан эвакуация қилиш ҳақидаги чатда беш ярим мингга яқин одам бор. Уларнинг аксарияти «Свободная Бурятия» жамғармаси кўнгиллиларидан ёрдам олган, дейди унинг асосчиси Александра Гамаржапова.

«Биз ҳайдовчиларни изладик, йўлкира учун пул тўпладик, ўнта автобус ташкил қилдик, улар аллақачон тўлди. Дунёнинг турли бурчакларидаги миллатдошлар маблағ билан ёрдам қилишди».

Россия таркибидаги Ёқутистон, Қалмиқия ва Тува республикалари аҳолисини олиб чиқишда Asians of Russia жамғармаси ҳам ёрдам бермоқда. Айнан шу ҳудудларнинг жуда кўп аҳолиси сафарбарликка чақирилганди.

Ҳар икки ташкилот Мўғулистон ва Қозоғистонда янги келганларни кутиб олмоқда. Уларга уй-жой топишда, ҳужжатларни расмийлаштиришда ёрдам бермоқда. «Бир журналист Қозоғистондаги бурятларни кўриб: «Ҳатто Бурятияда ҳам бунчалик кўп бурятни кўрмагандим», деган эди», деб ҳазил қилади Гамаржапова.

Григорий Свердлин сўнгги 10 йил давомида «Ночлежка» ташкилотига раҳбарлик қилди. У март ойидаёқ Россияни тарк этган ва ҳозирда сафарбарликдан қочаётганларга ёрдам бермоқда.

У яқин кунларда «Идите лесом» хизматини ишга туширмоқчи. Кўнгиллилар мамлакатни тарк этишнинг хавфсиз йўллари, чақирув қоғозидан яшириниш мумкин бўлган жойлар ҳақида маслаҳат беришади, чипта учун пул билан ёрдам кўрсатишади, дейди лойиҳа вакили. «Жамоамиз кичкина, беш киши, лекин бахтимизга ишчан одамлар – кўнгиллилар кўп. Уларни тўплаяпмиз, ижтимоий тармоқлар, хусусий радиолар орқали эълон беряпмиз».

«Мен дарҳол тушундим: «Газель» олишимиз керак экан»

«Атрофда чиқинди уюмлари, пешобнинг қўланса ҳиди – шароит йўқ жойда бир неча кун яшашнинг оқибатлари шундай. Буларнинг барчаси гўзал Кавказ ва муздек сувли Терек дарёси водийси фонида», дейди  Константин. Унга омад кулиб боқди – «Верхний Ларс» пунктидан Грузияга ўтишга муваффақ бўлди.

Владикавказдан «Ларс»га олиб борувчи йўлда полициянинг кўплаб постлари қўйилган, бошқа ҳудуд рақамига эга машиналар уларга пора беришга мажбур. Кейин кўп километр масофага чўзилган машҳур тирбандлик бошланади. Совуқ. Минглаб моторлар одамлар исиниб олиши учун бензинни ёқмоқда, асаблар таранг.

Кун давомида ҳуқуқшунос Нино ўз машинасида назорат-ўтказиш пунктидан Грузиянинг Степанцминда қишлоғидаги кафе томон йигирмадан ортиқ марта бориб-келади. «Чегарадан кейин йўл тепага қараб кескин кўтарилади, ҳамма ҳам буни велосипедда ёки пиёда босиб ўтолмайди».

Кечаги кунга қадар «Ларс»ни пиёда ва ҳар қандай транспорт воситасида кесиб ўтиш мумкин эди – ҳатто велосипеддан тортиб гироскутергача. Кўпчилик тирбандликда қолиб кетмаслик учун шундай қилишди.

Нинонинг сўзларига кўра, ҳар хил одамлар учрамоқда. Масалан, Россиянинг марказий қисмидан велосипедда етиб келган тажрибали сайёҳлар. Ёки самокатдаги тўрт ёшли боласи билан келган ота. Дастлаб улар онаси билан бирга эди. Яқинда ўғлининг туғилган куни келаётгани сабабли, машина багажида совға учун самокат яшириб қўйишганди. Тирбандликда икки кун тургач, ота ва ўғилни олдинроқ юборишга қарор қилишди. Она ҳамон навбат кутмоқда.

«Ҳозир кўпчилик россияликларга қарата киноя билан «Нима бўлди ўзи, аввал қаерда эдингизлар?», деб истеҳзо қилишяпти», дейди Нино. «Аммо мен назорат-ўтказиш пунктида одамлар билан гаплашдим, улар шунчаки фақат ўлимдан қўрққанидан эмас, балки бу урушни хоҳламаслиги, аҳмоқона ва бемаъни деб ҳисоблагани учун кетишган». Унинг ўзи ҳам баҳорда Санкт-Петербургдаги хусусий юридик идорасини ташлаб, Тбилисига кўчиб ўтган.

Нино ва бошқа кўнгиллилар фикрига кўра, Россия-Грузия чегарасидаги энг хавфли ҳудуд – икки назорат пункти орасидаги нейтрал зона. Чунки, у ерда дўконлар ва кафелар йўқ, инсонпарварлик ёрдамини ҳам олиб кириш иложсиз. Бундан ташқари, нейтрал зонага Грузия томонидан кирилса, албатта Россия томондан чиқиб кетиш шарт. Кўнгиллилар эса у ердан ортга қайтиш учун жуда катта тирбандликда туришига тўғри келади.

Март ойида Нинонинг Москвадан Грузияга кўчиб ўтган дўсти айнан шу зонада бир муддат қолиб кетган. «У ерда шароит йўқлиги, одамлар зинапояларда, картон қоғозларда ухлаётгани, озиқ-овқат, сув етишмаслиги, иссиқ кийимлар йўқлиги ҳақида дўстларига ёзди». Улар ёрдам бериш мақсадида чат очишди.  Сўнгра «мўъжиза юз берди», одамлар чатга қўшила бошладилар, тезда бир жойга йиғилиб, озиқ-овқат, сув, шоколад, печенье ва бошқа маҳсулотларни сотиб олиб, чегарага етиб боришди.

«Дўстим – майли, гавдали йигит, ундан ташвишланмадим. Лекин бу зонада 150 киши, аёллар ва болалар қолиб кетишганини айтди».

Кўнгиллилар Россияга кетаётган ҳайдовчилардан озиқ-овқат солинган пакетларни олишни, нейтрал зонада одамларга тарқатишни илтимос қилишди. Тажриба асносида пакетлар кичрайтирилди, чунки, ҳайдовчилар катта пакетларни олишдан чўчишди. Ҳамма нарсани бериб юборишнинг иложи бўлмади. Қолган маҳсулотлар назорат пункти ёнидаги ибодатхонага қўйилди. Кўнгиллилар яна бир неча кунни «йиғин, харид, чегарага саёҳат» режимида ўтказишди.

Ёрдам фақат нейтрал зонада эмас, бошқа жойларда ҳам керак эди. Сет-дизайнер Мария март ойида Россиядан Грузияга жўнаб кетган. Аммо укасини сафарбарликдан олиб қолиш учун қайтди. Мария чегарадаги вазият анча ёмонлашганини билди. «Юк ташиш учун «Газель» олишимиз кераклигини дарҳол тушундим», дейди у.

Мария маблағ тўплаш учун ижтимоий тармоқда эълон қолдирди. Шимолий Осетия чатида харидларда ёрдам беришни истаган аёлни, «Авито»даги эълонлар орқали «Газель» микроавтобусини топди. «Эркак ёрдамчини топиш қийин бўлди, ҳозир ҳамма иш аёлларга қолгандек туюляпти». Бу орада озиқ-овқат, сув ва иссиқ кийимлар юкланган «Газель» Владикавказдан назорат-ўтказиш пунктигача иккита рейсни амалга оширди.

Россияликларни Степанцминдага етказиб қўяётган Нино баҳордан бери Emigration for Action лойиҳасида иштирок этмоқда. У рус эмигрантлари томонидан украиналикларга ёрдам бериш мақсадида ташкил қилинган. Энди унда қочқинга айланган россияликлар учун бошпана ташкил этиш масаласи муҳокама қилиняпти.

«Аввалига бошпанага кимни киритиш ҳақида ўйладик. Менга ҳам қандайдир танлов бўлиши керакдек туюлди. Лекин бир қарорга кела олмадик. Ахир одамлардан Қрим кимники деб сўрашимиз керакми? Чегарада одамлар билан учрашиб, бундай саволларнинг ғайриинсоний эканини тушундим. Ҳаммани киритамиз. Мен саросимага тушиб қолган оддий одамларни кўрдим».