Россияга хиёнат қилганликда айбланган генерал: КГБ бош бошқармаси собиқ бошлиғи АҚШга нега кўчиб кетганди?

1990-йиллар бошида Горбачёв бошлаган ошкоралик ортидан СССРда жуда кўп нарса ўзгариб кетади. Фуқароларга диний эркинлик берилади. Хусусий мулкка эгалик ҳуқуқи ва тадбиркорлик қилишга қўйилган тақиқлар олиб ташланади.

Бундан ташқари, коммунистик партия гегемонлиги бекор қилиниб, кўппартиявийликка рухсат берилади. Шундан сўнг КПССнинг олд сафларида турган айрим шахслар ундан воз кечиб, бошқа партиялар ва демократик ҳаракатларга қўшилишади.

Компартиядан воз кечганлар орасида турли юқори лавозимли шахслар билан бирга КГБ генерал-майори Олег Калугин ҳам бор эди. Бу инсон кейинчалик АҚШга кўчиб кетади ва КГБнинг кўплаб махфий маълумотларини ошкор қилади.

Гарчи, КГБ СССР билан бирга тугаб кетган бўлса-да, Калугиннинг бу ташкилотга тегишли маъфий маълумотларни ошкор қилиши Россияда нохушлик билан кутиб олинади. Оқибатда, 2002 йилда Москва шаҳар судида уни сиртдан суд қилиб, 15 йил қамоқ жазоси беришади.

Олег Калугин ҳақида

Олег Калугин 1934 йилда Ленинградда туғилган. Унинг отаси ўша пайтда НКВД таркибида бўлган Давлат хавфсизлиги вазирлиги ходими сифатида компартиянинг Ленинград бўлими раҳбарларини қўриқлаган.

1952 йилда Олег Калугин ўрта мактабни, кейин эса КГБга тегишли иккита олий ўқув юртини битиради. 1952-56-йилларда КГБ қошидаги хорижий тиллар институтида, 1956-58-йилларда Олий разведка мактабида ўқийди.

Хорижий тиллар институтида у инглиз, немис ва араб тилларини ўрганади. 1955 йилда илк офицерлик унвонини олади ва компартия сафига қабул қилинади. Ўқиш давомида Ленинград области КГБ бошқармасида амалиёт ўтайди.

Олег Калугин Олий разведка мактабини битиргач КГБнинг ташқи разведка бўлимига ўтказилади.

Ўша пайтларда чет эллик ёшлар АҚШдаги Филбрайт фонди кўмагида Америкадаги турли ОТМларда ўқиши, малака ошириши мумкин эди. Совет-Америка келишувига кўра АҚШга совет ёшлари ҳам жўнатиларди.

1958 йилда Калугин Филбрайт фонди дастури бўйича Ленинград давлат университетининг талабаси ниқоби остида Жданов фамилияси билан АҚШга 1 йиллик малака оширишга жўнатилади. Аслида эса КГБ умидли жосус сифатида ўсиб келаётган Калугинни синовдан ўтказишни хоҳлаганди.

Калугин аввалига Нью-Йорк шаҳрида жойлашган Колумбия университетида «журналистика йўналиши» бўйича малака оширади. Кейинчалик, Михаил Горбачёв даврида «Қайта қуриш» идеалогияси асосчиси сифатида танилган Александр Яковлев ҳам ўшанда АҚШга Калугин билан бирга борганди. Табиийки, у Калугиннинг КГБ ходими эканини ва АҚШга синов тариқасида юборилганини билмасди.

Аввалига АҚШдаги совет жосуслари Калугинни ўзларини пойлаш учун юборилган деб ўйлашади ва ундан шубҳаланишади. Аммо Калугин КГБнинг АҚШдаги «Кук» лақабли жосуси билан ҳамкорлик қила бошлагач шубҳалар арийди.

1959 йилда Калугин АҚШдан қайтиб келади. Уни «амалиётни яхши ўтаган ходим» сифатида КГБнинг марказий бўлинмасига ўтказишади. Калугин СССР радиоэшиттиришлар қўмитасида ишлай бошлайди. Бу ерда ҳам уни журналист сифатида танишар, ҳамкасблари унинг КГБ ходими эканини билишмасди.

1960 йилда Калугинни яна АҚШга юборишади. Бу сафар у СССРнинг БМТдаги доимий ваколатхонасига юборилади. Калугин у ерда СССР радиосининг АҚШдаги махсус мухбири ниқоби остида ишлай бошлайди.

Калугин АҚШда «Известия» газетаси мухбири Станислав Кондрашов, «Правда» газетаси мухбири Борис Стрелников, ТАСС мухбири Сергей Лосев билан дўстлашади. СССР радиоси мухбири бўлиш билан бирга КГБга ҳам хизмат қилган Виталий Кобиш Калугиннинг АҚШдаги раҳбари ҳисобланарди ва у жосуснинг хатти-ҳаракатларини мувофиқлаштирарди.

Калугиннинг АҚШдаги лақаби «Феликс» эди. У океан ортида 4 йил ишлайди ва бу давр мобайнида бир қатор муҳим ишлар содир бўлади. Жумладан, 1962 йил 10 феврал куни СССРда қўлга олинган АҚШлик учувчи Френсис Пуэрс ва Нью-Йоркда қўлга олинган совет жосуси Вилям Фишер алмаштирилади.

Шунингдек, 1963 йил 22 ноябр куни АҚШ президенти Жон Кеннеди ўлдирилади. Бундай пайтда АҚШда бўлган совет жосуслари жуда сергак ишлашлари лозим эди.

1964 йил КГБ ходимларидан бири, Калугин билан бир муддат АҚШда бирга ишлаган Юрий Носенко Женевага хизмат сафарига бориб, Швейцария ҳукуматидан сиёсий бошпана сўрайди

Носенконинг хиёнати у билан бирга ишлаганларнинг иш фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. КГБ раҳбарияти улардан шубҳалана бошлайди. Жумладан, Калугин ҳам АҚШдан Москвага чақириб олинади ва ўзининг эски иш жойи давлат радиоэшиттиришлар қўмитасига жўнатилади.

КГБ 1 йил давомида «захирадаги ходим» даражасига туширилган Калугинни жиддий кузатади. Бундай бўлишини олдиндан билган Олег эҳтиёт бўлиб ишлайди ва бу орада раҳбарликка тайёрлов курсини ҳам битиради.

1964 йил сўнгида «синовдан муваффақиятли ўтган» Калугин орден билан тақдирланади ва 1965 йилнинг бошида яна АҚШга жўнатилади. Бу сафар у Вашингтонда, СССРнинг АҚШдаги элчихонасида ишлай бошлайди.

Калугин АҚШдан 1971 йилда қайтиб келади. Уни КГБнинг бош идорасида, ташқи разведка бўлимида олиб қолишади. Шундан сўнг у амал пиллапояларидан кўтарилиб боради ва шунга яраша унвонлари ҳам ошади.

1974 йилда Калугин 40 ёшга кирганида генерал-майор унвонини олади ва КГБ таркибида бу унвонни олган энг ёш ходимга айланади. 1975 йилда Калугинга Қизил Байроқ орденини беришади. Аммо орада содир бўлган бир нечта ишлар КГБ раҳбарларида унга нисбатан яна шубҳаларни уйғотади.

1980 йилда КГБ раҳбари Юрий Андропов Калугинни ташқи разведка бўлимидан ички бўлимга ўтказади. Андропов Калугинни икки томонлама – СССР ва АҚШ хавфсизлик хизматига бирдай ишлаётган ходим деб шубҳаланади. КГБ раҳбарининг қўлида аниқ далиллар бўлмагани туфайли Калугин жазодан қутулиб қолади.

1982 йил ноябрда Андропов Брежневнинг ўрнига мамлакат раҳбари бўлади ва 1984 йил 9 февралда вафот этади. Аммо ундан кейин КГБга раҳбар бўлган Виталий Федорчук ва Виктор Чебриковлар ҳам Калугинга ишонч билдиришмайди.

КГБ раҳбарлари эътиборидан четда қолаётган Калугин 1987 йил мамлакат раҳбари Михаил Горбачёвга бу ташкилотни ислоҳ қилиш бўйича ўз таклифларини ёзиб юборади. Аммо бу пайтда Горбачёв унинг мактубига эътибор бермайди.

1989 йилда Калугин аввалига захирага ўтказилади. Кейин ишдан бўшатилади.

Собиқ жосус ҳаётини ўзгартириб юборган воқеалар

1990 йил июн ойида Калугин Компартия демократик платформаси томонидан ўтказилган конференцияда қатнашади. Шундан сўнг марказий телевидениедаги «Взгляд» кўрсатувига таклиф этишади.

Калугин кўрсатувда КГБни ислоҳ қилиш ҳақида Горбачёвга ёзиб юборгани ва у эътиборсиз қолдирилгани ҳақида сўзлаб беради. Шундан сўнг бир неча куни ичида Калугин бир нечта хорижий давлат телеканалларига ҳам интервью беради. У ўз интервьюларида КГБни жиддий танқид қилади.

Орадан бир ой ўтиб СССР прокуратураси Калугинга қарши жиноий иш очади. У давлат сирларини ошкор қилишда айбланади. Ўша куни Горбачёв фармони билан Калугин генерал-майор унвонидан, барча давлат мукофотларидан, турли имтиёзлардан ва махсус пенсиядан маҳрум қилинади.

Шундан сўнг Калугин Горбачёв ва СССР министрлар совети раиси Николай Рижковни судга беради. Совет тарихида давлат раҳбарини собиқ КГБ ходими судга бериши ҳайратланарли ҳодиса эди. Табиийки, судьялар бундай ҳолатда Калугиннинг фойдасига қарор чиқара олмасди.

Судда ютқазган Калугин компартия сафидан чиққанини ва унга мухолиф тарзда тузилган «Демократик Россия» ҳаракатига қўшилганини эълон қилади. У ҳаракат аъзолари билан Москвада ўтказилаётган оммавий намойишларда қатнаша бошлайди.

Ана шу пайтда КГБ томонидан Калугинни ёмонотлиқ қилиш компанияси уюштирилади ва ўзининг қўли остида ишлаган ходимлар уни АҚШ фойдасига сотқинликда айблаб чиқишади.

1991 йил август ойида бир гуруҳ раҳбарлар томонидан уюштирилган давлат тўнтариши муваффақиятсизликка учрагач, бу ишга қарши бўлган Калугинга Горбачёвнинг фармон билан унвони ва давлат мукофотлари қайтариб берилади.

«Болгар соябони» операцияларининг ошкор қилиниши

Калугинни машҳур қилган ишлардан бири – бу 1978 йилда болгариялик таниқли журналист ва Болгария КГБнинг собиқ ходими Владимир Костов ва машҳур ёзувчи Георгий Марковга уюштирилган суиқасдлар эди.

1978 йил 26 август куни КГБ жосуси Париж шаҳрида Владимир Костовни соябон ёрдамида заҳарлайди. Бироқ у тирик қолади. Орадан 12 куни ўтиб, 7 сентябр куни КГБ ходими Лондонда Георгий Марковни ҳам айнан соябон ёрдамида заҳарлайди ва у тўрт кун ўтиб вафот этади.

Ўшанда Марков ўлимидан аввал шифокорларга ишхонасидан чиқиб, уйга кетаётганида бировнинг қўлида бўлган соябон танасига тегиб кетганини ва ўрни бироз оғриганини айтиб беради. Шундан сўнг Париждаги ва Лондондаги суиқасдни КГБ уюштиргани маълум бўлади.

1993 йилда Калугин Англиядаги телеканаллардан бирида намойиш этиладиган кўрсатувда қатнашиш учун Москвадан Лондонга борганда Хитроу аэропортида қўлга олинади.

Ўшанда Калугин 1978 йилда Георгий Марковга суиқасд уюштирганликда гумонланади. Буюк Британия полицияси томонидан сўроқ қилинганда Калугин Григорий Марковнинг ўлдириши ҳақидаги барча тафсилотларни айтиб беради.

Калугинга кўра, қотилликни Болгария компартияси биринчи секретари Тодор Живковнинг шахсан ўзи буюртма берган. Ижрони ҳам Болгария хавфсизлик хизматининг ўзи амалга оширган. Фақат махсус соябон ва заҳар Москвадаги 12-рақамли лабораторияда КГБ ходимлари томонидан ясаб берилганини маълум қилади. Шундан сўнг Калугинни қўйиб юборишади.

АҚШга кетиш

Гарчи унвонини ва мукофотларни қайтариб беришса ҳам Калугин ортиқ ғала-ғовурли Россияда яшашни хоҳламайди. У 1992 йилда АҚШда яшаш учун рухсатнома олади. Ўша йили «Ёнаётган кўприклар» китобини чоп эттиради.

1995 йилда Калугин АҚШ ҳукуматидан доимий яшаш учун ҳам рухсатнома олади ва океан ортига кўчиб кетади. Бу пайтга келиб Калугиннинг КГБ ходими бўлиб ишлаганини АҚШда барча биларди – уни жосуслар тайёрлаш мактабига ишга таклиф этишади.

Калугин АҚШда ҳам тинч юрмайди. Турли ОАВга берган интервьюларида, турли кўрсатувларда КГБ тарихида бўлиб ўтган кўплаб ишларни ошкор қилади. Шундан сўнг Россияда уни қоралаш компанияси бошланади.

Калугин АҚШда яшар экан, Россия ОАВда эълон қилинган бир қанча мақолаларда, турли кўрсатувларда собиқ ҳамкасблари ва Россия сиёсатчилари томонидан сотқин сифатида таърифланади.

2001 йилда Калугин АҚШ армиясининг зобити Жорж Трофимоффнинг судида қатнашади ва унга қарши гувоҳлик беради. Мазкур шахс Октябр тўнтаришидан кейин АҚШга кўчиб кетган рус муҳожири оиласида туғилган. Кейинчалик АҚШ армиясида хизмат қилган ва полковник унвонини олган эди.

Жорж Трофимофф (Георгий Трофимов) 1970-йилларда КГБ билан ҳамкорликда ишлаган ва СССР фойдасига жосуслик қилганди. Айнан Калугин АҚШда ишлаган пайтида Жорж Трофимоффдан ҳам маълумотлар олиб турган. Суд Трофимоффни айбдор деб топади ва унга умрбод қамоқ жазоси беради.

Калугиннинг Трофимофф ишида гувоҳлик бериши ва унинг КГБ жосуслари билан ҳамкорлик қилганини тасдиқлаши Россияда нохушлик билан кутиб олинади.

2001 йил Россия ҳарбий прокуратураси Калугинга қарши жиноят иши қўзғатади. Уни давлатга хиёнатда айблашади. Шундан сўнг Калугинга Россияга қайтиш талаби қўйилади, аммо у рад этади.

Ўшанда ФСБ ходимлари Калугиннинг Москвага қайтмагани ва судда қатнашмагани, унинг «Россия ва унинг фуқаролар олдида» айбдор эканини қисман исботлашини айтишади.

2002 йилда Москва шаҳар суди Калугинга нисбатан очилган жиноят иши бўйича сиртдан ҳукм чиқаради. Унга кўра Калугин яна генерал-майор унвонидан маҳрум этилади. Унга СССР даврида берилган барча мукофотлар ва медаллар бекор қилинади. Суд унга сиртдан 15 йил қамоқ жазоси беради.

2003 йилда Калугин АҚШ фуқаролигини олади. Шундан сўнг Россияда уни яна қоралай бошлашади. Жумладан, Россия ташқи разведка хизмати матбуот котиби Борис Лабусов «КГБ собиқ генарал-майорининг АҚШ фуқаролиги олиши бу сотқинликдан бошқа нарса эмас» деб чиқади. Бундай фикрни бошқалар ҳам, ҳатто ўша пайтда эндигина мамлакат раҳбари бўлган Владимир Путин ҳам билдиради.

КГБ Биринчи бош бошқармаси собиқ раҳбари Виктор Черкашин Калугиннинг АҚШга кўчиб кетишини аламзадалик билан боғлаган. Унинг айтишича, 1980-йиллар бошида Калугиннинг эътиборсиз қолиши, 1989 йилда ишдан бўшатилиши, 1990 йилда унвони ва барча давлат мукофотларининг тортиб олиниши унинг руҳиятига ёмон таъсир қилган.

Черкашин Калугиннинг аввалдан АҚШ ташқи разведкаси билан ҳамкорлик қилганига ишонмаслигини айтган. Бунга исбот тариқасида у КГБ билан ҳамкорлик қилган АҚШ марказий разведка бошқармаси ходимлари Олдрич Эймс ва Роберт Ханссен Америкада фош этилиши ва суд қилинишини келтирган.

АҚШ разведкасининг бу икки ходими суд жараёнларида ўзлари билан ҳамкорлик қилган кўплаб совет жосусларининг номларини тилга олишади. Аммо Калугин ҳақида сўралганда улар бу ходим билан ҳамкорлик қилмаганларини айтишади.

Шу билан бирга Черкашин Калугиннинг АҚШ фуқаролигини олишига эътибор қаратган. Агар Калугин фуқаролик олиш пайтида ўтказилган суҳбатларда кичик ёлғон ишлатганда ҳам АҚШ фуқаролигини ололмаслигини айтган.

Черкашин, КГБ собиқ генарал-майорининг хатти-ҳаракатларини оқламаган ҳолда Россия томони бошқаларга қараганда Калугинга нисбатан ноҳақлик қилган деб ҳисоблашини билдирган.

Черкашин мисол тариқасида СССРдаги бир қатор машҳур шахслар АҚШга кўчиб ўтганини, аммо уларни ҳеч ким сотқинликда айбламаганини келтирган.

Жумладан, Россия Фанлар академиясининг вице-президенти, бир пайтлар СССР космик тадқиқотлар институти директори бўлган Роалд Сагдиев 1990 йилга АҚШга кўчиб кетади.

Шунингдек, бир пайтлар СССР раҳбари бўлган Никита Хрушевнинг ўғли, СССР ракета-мудофаа тизимида ишлаган Сергей Хрушев 1990-йиллар бошида АҚШга кўчиб боради ва 1999 йилда Америка фуқаролигини олади.

Бундан ташқари, КГБнинг разведка бошқармаси жосуси Ринат Ахмедшин 1999 йилда АҚШ фуқаролигини олади.

Черкашин, юқорида номи келтирилган шахслар ҳам Россия учун муҳим шахслар бўлганини ва улар ҳам АҚШга бориб кўплаб махфий маълумотларни ошкор қилганини, аммо Калугиндай қораланмаганини ва суд қилинмаганини айтади.

Олег Калугин ҳозир 88 ёшда ва у АҚШда яшамоқда.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.