Туркий давлатлар учун ягона алифбо: Ўзбекистон қандай йўл тутиши керак? — Улуғбек Ҳамдам билан суҳбат

Туркий давлатлар ташкилоти ягона ўрта алифбо яратиш масаласини муҳокама қилмоқда.

20 октябр куни Туркиянинг Бурса шаҳрида Турк тили кунининг 90 йиллигига бағишланган семинар ўтказилган ва унда Туркий давлатлар ташкилотига ягона алифбо яратиш бўйича комиссия тузиш тўғрисидаги қарор тақдим этилган.

Бу ҳақда хабар берган Туркия ОАВларига кўра, семинарда олимлар ўз мамлакатларидаги алифбо ва тарихий тил жараёнлари ҳақида маълумот бериб, ягона алифбога ўтиш ишларини жадаллаштириш муҳимлигини таъкидлаган.

Kun.uz манбалари бу семинарда Ўзбекистон вакиллари иштирок этмагани, аммо ҳукумат мавзу атрофидаги муҳокамаларни жиддий тарзда кузатиб бораётганини таъкидлади.

Башарти, туркий давлатлар ўртасида ягона алифбо масаласи кўтарилган экан, бу қандай ғоя, нимага хизмат қилади, нега керак, қанчалик яшовчан ва Ўзбекистоннинг бунга позицияси қандай бўлади, деган саволлар кўпчиликни қизиқтириши табиий.

Kun.uz мухбири айни мавзу атрофидаги саволларни адабиётшунос олим, ёзувчи Улуғбек Ҳамдамга берди.

— Улуғбек ака, туркий давлатларнинг ягона алифбоси бу – қандай ғоя, унинг тарихий илдизлари қаерга бориб тақалади? Унга бугун қанчалик зарурат бор?

– Алифбонинг бирлик ғояси бу жуда яхши ғоя. Чунки бу бирликка хизмат қилади. Бурсада алифбонинг 90 йиллигига бағишлаб ўтказилган конференцияда шундай ғоя ўртага ташланган. Буни бир зиёли сифатида қўллаб-қувватлайман. Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, Алишер Навоий асарларини XVIII асрга қадар Туркияда ҳам ўқиб бемалол тушунишган. Озарбойжонда ҳам, Қозоғистонда ҳам худди шундай бўлган. Бу ўша алифбонинг бир хиллиги сабабли келиб чиққан. Чунки ўша пайтларда алифбо ҳаммада бир хил, араб имлосида эди. ХХ асрнинг бошларида Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар»ини бошқа туркий халқлар ҳам тушунган. Масалан, Татаристонда бу асар қандай севиб ўқилган? Ҳаммасининг сабаби алифбо бирлигида. Буни адабиёт нуқтаи назарида таҳлил қиляпман. Аммо бошқа соҳалардан ҳам бу ижобий натижа беради. Мисол учун Қозоғистондаги бир иқтисодчининг ёзган китобини бизнинг иқтисодчилар бемалол ўқиб тушунишган. Бу ерда тил бирлиги ва якдиллик бор.

Агар шундай бўлса, бугунги ўзбек ёзувчиларининг асарларини  таржима қилишга ҳожат қолмайди. Туркий тилдан хабардор бўлган қардош халқлар бемалол ўқиб тушуна олади. Қардош халқлар алифбо турлича бўлгандан кейингина Абдулла Орипов ва Эркин Воҳидов асарларини таржима қила бошлашди. Бундан ташқари, алифбо ҳар хил бўлиши ортидан халқлар ўртасидаги муносабатлар ҳам қийин бўлиб қолди. Тушуниш мушкуллашди. Алифбо бирлиги ҳақида гапирганда яна бир масала юзага чиқади. Бу ерда қандай алифбо бўлиши ва қайси тилнинг хусусиятларини қамраб олиши алоҳида масала сифатида ўрганишни талаб қилади.

— Мана шу ғоя бугун туркий давлатлар ўртасида қайси босқичда муҳокама қилинаётганлигидан хабардормисиз?

— Афсуски, бундан хабардор эмасман. Лекин тарихда ўрта турк тилини жорий қилиш борасида иш олиб борилганидан хабардор эдим. Бунга оид луғатлар ҳам ташкил қилинган эди. Демак, бу масалага уриниш, янгилик эмас ва анчадан бери диққат марказда турибди.

— Турли манбалар асосида билишимча, бу Туркий давлатлар йиғилишининг битта бўлимида ташкил этилган йиғинда муҳокама қилинган ва бу йиғилишда Ўзбекистон вакиллари иштирок этмаган. Лекин бу масалани бизникилар жиддий кузатиб бормоқда. Агар бу масала юзасида жиддий муҳокамалар бошланадиган бўлса, Ўзбекистон қандай позицияда туриши керак?

—  Бунга ҳар бир қардош халқ ва ўзбеклар ҳам ўз тил хусусиятларидан келиб чиқиб ҳаракат қилади деб ўйлайман ва бу тўғри. Чунки биздаги бор товушлар бошқа халқлар алифбосида учрамаслиги мумкин. Биз эса ўз алифбомизнинг барча хусусиятларини татбиқ этадиган тил бўлишини хоҳлаймиз. Айнан шу ерда зиддиятлар келиб чиқиши мумкин. Масалан, бизда –қ ва -нг товушлари бор. Ҳозирги турк алифбосида эса бу товушлар акс этмаган. Аммо бу халқ тилида сақланиб қолган. Биз бу товушларни олиб киришни хоҳлаймиз, улар эса ўзлариникини таклиф этишади.

Бу масалада шошмашошарликка йўл қўйиб бўлмайди. Бир қарорга келишдан олдин тилшунос олимлар ва зиёлилар билан маслаҳатлашиб, кўп ғоялар ўртага ташланиб, маълум бир хулосаларга келиш керак. Агар кўзланган мақсад тор доирада ва фақат ҳукумат вакиллари ўртасида амалда бўладиган алифбо бўладиган бўлса, бу ўзини оқламаслиги мумкин. Тил қачон яшайди, қачонки, унда халқ гапирса, унда ёзадиган адиблар бўлса, яшаб кета олади.

—  Ёзувни бирлаштириш фақат яхшиликка хизмат қилади деяпсиз, лекин юзага келиши мумкин бўлган муаммо ва зиддиятлар ҳам мавжудлигини унутмаслигимиз керак. Масалан, бугунги кунда Россия-Украина урушида қайсидир жиҳатлардан Россияни қўллаб-қувватлаётгани ҳамда бунинг учун ғарб билан тез-тез зиддиятлашаётгани фонида бу балки Туркиянинг биз ҳам камчилик эмасмиз, деган мақсадда кўтараётган масаласи бўлиши ҳам мумкин?

— Албатта, бу борада сиёсатчиларимиз ҳам чуқурроқ таҳлиллар қилиши керак. Кенгроқ ўрганиш лозим. Бу алалоқибат ўзбек халқининг зарарига ишламаслиги керак. Маълум бир қадамдан кейин биз учун катта зарбалар бўлмаслиги лозим. Шунга қарамасдан, алифбо масаласига иқтисод ҳам, сиёсат ҳам аралашади. Аммо ҳаммасини бир четга суриб, тасаввур қилиб кўринг. Туркий халқларнинг яхлит бир алифбоси бўлса ва бу ҳар бир туркий халқнинг алифбосини қамраб олса, таржимага деярли ҳожат қолмайди. Фақатгина талаффузда товушлар турлича бўлгани учун туркий халқларни тушунмаймиз. Аслида, феъл ва отларимиз бир. Шунинг учун сиз назарда тутган томонларни ҳам ўрганиб кўриш керак. Аммо бу барибир яхши ғоя.

— Ҳукумат қарорига кўра, 2023 йил 1 январдан бошлаб иш юритишда тўлиқ лотин ёзувига ўтиш тартиби белгиланган. Аммо йил охирлаётганига қарамасдан ҳукуматда иккиланишлар, ҳаракатсизлик борга ўхшайди. Негадир, бу масала доим ортга суриб келиняпти. Сиз бу кечиктиришдан ким нима ютқазяпти деб ҳисоблайсиз?

— Агар бу масала Бурсада ўтган конференцияга боғлиқ бўлмаса, нисбатан мукаммаллаштирилган лотин алифбосига ўтиш ғоясини пайсалга солмасдан, қабул қилиш керак деб ҳисоблайман. Чунки ҳалигача икки алифбода ёзяпмиз. Қолаверса, лотин алифбосида ёзаётганлар йил сайин ортиб бормоқда. Чунки эски алифбода анчайин хатолар бор. Бекорга ҳукумат бу масалани ўртага ташламади. Чунки у мукаммал эмас. 1929 йилларда қабул қилинган лотин алифбоси кейин қабул қилинганига нисбатан аниқроқ эди. У ерда бир товушни икки ҳарф ифода этмас эди. Биз турклардан оляпмиз деган масалани шундай қўйишдики, бу ўзларининг иззат-нафсига теккандек бўлди. Аслида бу масала аввалдан бизда кўтарилган ва мавжуд бўлган. Биринчидан, биз улардан олаётганимиз йўқ. Иккинчидан, агар тўғри бўладиган бўлса, улардан нега олмаслигимиз керак? Оламиз. Қолаверса, биз қардош халқмиз. Тўғри вариант у ерда бўлса, ҳар қандай халқдан олиш мумкин. Ўрганишнинг айби йўқ. Агар келажагимиз, бугунимиз ва мамлакатимиз ривожига хизмат қиладиган бўлса, ҳар қандай ғояни олиб, татбиқ этишдан иккиланмаслик керак. Бир пайтлар Шарқ бутун дунёга цивилизация берган бўлса, кейинги 600 йилда дунё халқлари ғарб цивилизацияси ортидан кетмоқда.

— Бу масала нима учун кечикяпти, деган саволни ўртага ташласам, кириллда ишлаб ўрганган мансабдорлар орасида биз майдонни бўшатгандан сўнг, ёшлар қайси алифбога ўтса ўтаверсин, деган қараш бордек туюлади. Буни расмий, норасмий манбалар орқали эшитиб қоламиз. Бунга қандай қарайсиз?

— Бу жуда содда қараш бўлар эди. Ҳукуматда имкон йўқ деб ўйлайсизми? Лотинда тўғри вариантни берсин-да, ўқиб-ишлаш учун ёнига кириллни ҳам берсин. Катта авлодни қийнаш шарт ҳам бўлмайди. Бу жуда осон. Агар ўша мансабдорнинг ғоялари зўр бўлса ва у ҳукуматга керак бўлса, унга икки тилда тайёрлаб беринг. Ҳеч нарса қилмайди. Бу инсон омили. Биз унга жамиятга бераётган фойдалари орқали баҳо беришимиз керак.

Интервьюни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.

Илёс Сафаров суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Нуриддин Нурсаидов.