“Ногиронлик биринчи навбатда одамларнинг хилма-хиллиги ва инсон ҳуқуқлари масаласидир”, – дейди эксперт Дилмурод Юсупов. Унинг сўзларига кўра, буни фақат тиббий ёки хайрия масаласи деб кўрмасдан, аввало инклюзив таълим, инклюзив бандлик ва ногиронларнинг сиёсий иштироки ҳақида гапириш лозим. “Ўзимизнинг онгимиздаги тўсиқларни олиб, уларни ҳам ўз сафимизга қўшишга ҳаракат қилишимиз керак”, – дейди у.
3 декабр – Халқаро ногиронлар куни. Шу куни жаҳон миқёсида ногиронлиги бор шахсларнинг ҳуқуқларини таъминлашдаги ўткир муаммолар, уларнинг камситилиши ва кенг ёйилган стереотиплар ҳақида гапирилади.
Kun.uz бу сана олдидан Ўзбекистонда ногиронлик ва инклюзив ривожланиш масалалари тадқиқотчиси, Англиянинг Сассекс университетининг тараққиёт тадқиқотлари институти докторанти Дилмурод Юсупов билан суҳбатлашди.
Маълумки, Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган шахслар сони расман 700 мингдан ошган. 2022 йил бошида Жаҳон банки эълон қилган ҳисоботда мамлакатдаги ногиронлиги бор шахслар сони аҳолининг 2,1 фоизини ташкил этиши қайд этилган.
Ўзбекистон ногиронлар ассоциацияси раиси Ойбек Исоқов Kun.uz'га берган интервьюсида пойтахтда яшаётган ногиронлар расман 45 минг нафар, норасман эса 70 минг нафардан кўпроқлигини айтганди.
— Шу ўринда савол туғилади, нима сабаб норасмий статистика расмий статистикадан фарқ қилади? Бунинг аҳамияти қанчалик рол ўйнайди?
— Статистика масаласи жуда ҳам долзарб. Менимча, бу биринчилар бўлиб кўриладиган иш бўлиши керак. Чунки давлатнинг ижтимоий сиёсати айнан шу маълумотларга асосланиб амалга оширилади.
Статистиканинг турли хил бўлиши ҳам сир эмас, жаҳон тажрибасида давлатларда ҳам ҳар хил кўрсаткичлар қайд этилган. ЖССТнинг ҳисоботларига кўра, бутунжаҳон аҳолисининг 15 фоизи, яъни 1 млрд нафари турли хил ногиронлик ҳолатларига эга.
Энди, нима сабаб Ўзбекистонда қайд этилган ногирон инсонлар сони кам? Мана атиги 2 фоиз дейиляпти, бу – жуда кам кўрсаткич. Бошқа давлатлар билан солиштирганда, масалан, Қозоғистонда аҳоли 19 млн нафар, шунинг 650-658 минг нафари эса ногиронлиги бор шахслар саналади. Бу рақамлардан ҳайратландим, тўғриси.
Бизда тиббий меҳнат эксперт комиссияси бор, бунда ҳар бир ногирон шу комиссияга бориб, ҳамма қоғозларини тўғрилаб, рўйхатдан ўтиб, кейин расман ногиронлиги бўлган шахс сифатида тизимда кўринади. Ҳозир сиз айтаётган сон – 2 фоиз маъмурий статистика, яъни шу тизимда бор одамлардир. Лекин бундан ташқари тадқиқотлардан, аҳоли орасида сўровнома ўтказиш орқали қайд этилган рақамлар ҳам бор. Мана битта мисол қилиб келтираман. 2018 йилда Жаҳон банки Ўзбекистонда ногиронликка доир Вашингтон гуруҳи саволларини бериш орқали, хонадонларда сўровнома ўтказишган. Бунда 6 та савол берилади; масалан, “ногиронлик” сўзи ишлатилмасдан, “юриш ёки эшитишда қийинчиликларингиз борми?” деб сўралади.
Ногиронликни ҳамма ҳар хил тушунади. Кимдир буни қабул қила олмайди. Мисол учун, баъзи одамлар ногиронлиги бўла туриб, ногиронлигим йўқ дейиши ҳам мумкин. Шунинг учун ногиронлик сўзини ишлатмасдан, 6 та функционал савол беришган.
Шу тадқиқот натижасида Ўзбекистон жами аҳолисининг 13,5 фоизи муайян ногиронлик ҳолатига эга деб топилган. Бу 4,5 млн нафар инсон деганидир. Биз эса бундан бехабармиз, балки билишни ҳам истамасмиз.
Шахсан ўзим ўтказган тадқиқотларга кўра, ногиронлик ҳолатлари айнан ёши катта инсонларда кўпроқ учрайди. Жаҳон банкининг тадқиқотида инсоннинг ёши ўтган сари ногиронлик ҳолати ҳам ортавериши қайд этилган. Яъни ўзимиз ҳам биламиз, қарияларимизда кўриш, эшитиш ёки юриш қобилиятлари чекланиб бораверади ва бу – табиий ҳолат. Демак, бизда ёши улуғ инсонларни ҳам қамраб олиш вазифаси турибди.
Бундан ташқари, кўплаб оилалар бор, ногирон фарзандини рўйхатдан ўтказишни истамайди. Бюрократик тўсиқлар дейишади ёки андиша қилишади. “Мен ҳозир бориб, ҳаммага фарзандимнинг ногиронлигини кўрсатиб нима қиламан?” дейди. Чунки жамиятимизда камситиш бор.
Дунёда ҳар хил инсонлар бор, ногиронлик ҳам инсониятнинг хилма-хиллиги ҳисобланади. Лекин бизда ногиронлик салбий тушунилади ва шу билан жамиятга кўрсатишни хоҳлашмайди, индивидуаллик деб қабул қилинмайди. Мана шу сабаблар туфайли кўплаб ногиронлиги бор шахслар биз учун тизимдан ташқарида, кўринмас инсонлар бўлиб туришибди.
— Шунча ногирон инсонлар рўйхатдан ўтмаган бўлса, бу билан яна қўшимча муаммолар ҳам пайдо бўлмайдими? Масалан, таълим олиш ёки бандлик соҳаларида.
— Тўғри, энг асосий муаммо – реал ҳолатни кўрсатадиган рақамлар йўқлигидир. Маълумот йўқ бўлса, ўша инсон бизда йўқдек ҳисобланади.
Таълим олишда ҳам бирор оила фарзандига ногиронлик гуруҳи белгиланмаган, расман рўйхатдан ўтмаган бўлса, махсус интернатга жойлашишида муаммо бўлиши, яна ногиронлик нафақасини ҳам олмаслиги мумкин.
Албатта, баъзи оилалар нафақа керакмаслигини, ногирон фарзандини ўзи ҳам таъминлай олишини айтади. Лекин келгусида у ота-она ҳам қарийди, фарзанди эса катта бўлади. Бу эса ногиронликни расмийлаштириш жараёни янаям қийинлаштиради.
Ногиронлик гуруҳини расмийлаштириш биринчи навбатда бўлиши керак деб ўйлайман. Чунки бу билан ҳар бир инсон индивидуал эканини тан олади. Иккинчидан, ижтимоий ҳимояга олинади. Яъни давлат бу инсонни ўз ижтимоий ҳимоясига олиб, унга ижтимоий хизматлар ва ижтимоий нафақа беради.
— Дилмурод ака, шу ўринда ҳужжатлар борасида ҳам гаплашсак. 2020 йилда Ўзбекистонда “Ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида”ги қонун қабул қилинган, 2021 йилда эса БМТнинг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси ратификация қилинган. Бу иккита ҳужжат ногиронлиги бўлган инсонларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, улар жамиятнинг бир бўлаги сифатида ўз ўрнини топиши учун асос бўлиб хизмат қилиши керак. Хўш, бу 2 та қоғоз амалда қанчалик ишлаяпти?
— Жудаям муҳим бўлган 2 та ҳужжатни айтиб ўтдингиз. Биринчи навбатда шу БМТнинг конвенцияси ҳақида гапирсак. Бу ҳужжатни ратификация қилганимиз катта ютуқ бўлганди. Ногиронлар жамоати бирлашмалари, тадқиқотчилар буни узоқ кутишганди. Аслида, биз бу конвенцияни 10 йиллар олдин ратификация қилишимиз керак эди. Марказий Осиё давлатлари, мисол учун, Қозоғистон, Қирғизистон ратификация қилиб бўлганди.
Ратификация қилиш билан давлат ногиронлиги бор шахсларнинг ижтимоий ҳимояси, таълими, бандлиги ва бошқа ҳуқуқларини таъминлаш борасида ўз мажбуриятларини олди ҳисоб. Албатта, мажбурият бўлганидан кейин уни бажариш керак.
Қоғозда қолиб кетмаслиги учун биз ногиронлиги бўлган шахсларнинг ва жамиятнинг онгини ўзгартиришимиз керак бўлади. Чунки конвенциянинг асосий жиҳати – ногиронликнинг ижтимоий моделига ўтиш ҳисобланади. “Ижтимоий моделга ўтиш” гапи кўпчиликнинг фақатгина оғзида бўлиб қоляпти. Лекин унинг туб моҳиятига етиб борилаётгани йўқ.
Бизда “Ногиронлиги бор шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида”ги қонун 2021 йил 16 январдан бошлаб кучга кирди. Бу қонуннинг муаммоси “ногиронлик” тушунчасида. Бу тушунча ҳанузгача нуқсонга тенглаштириб қўйилган. Бу – ўта тиббий тушунча. Ногиронлик нуқсон ёки фақатгина тиббий масала эмас. Конвенцияда ногиронлик нафақат нуқсонлар, балки атроф-муҳит ва муносабат ўзаро тўқнаш келганида юзага келувчи тушунча деб айтилган. Яъни бу ҳолат вужудга келиши нафақат ўша инсоннинг ўзига, балки жамиятга ҳам боғлиқ ҳисобланади.
Мисол учун, ногиронлар аравачасида юрадиган бир инсон ишга бориши, у ерда барча шароитлар яратилган бўлиши мумкин. Аммо унинг раҳбари ногиронлиги мавжудлиги учун ходимни ишга олмаслигини ҳам айтиши эҳтимолдан холи эмас. Бу билан эса ногирон инсоннинг ҳуқуқлари чекланади. Шунинг учун ҳам конвенциянинг асосий мақсади – жамиятни ўзгартириш. Жамиятнинг тўсиқлари, муносабати асосий муаммолардан бири саналади.
Шунингдек, яна бир муаммо бор, бу – ногиронликка хайрия модели. Яъни хайрия орқали ногиронлиги бор инсонларнинг муаммосини ҳал қилса бўлади дейишади. Бу модел ҳар йили 3 декабр – Халқаро ногиронлар кунида авжига чиқади. Бу кунни ҳам байрам қилиб юборишган, аслида эса байрам эмас. Балки бу тоифадаги инсонларнинг ҳуқуқларини таъминлаш, жамиятнинг хабардорлигини ошириш мақсадида ўтказиладиган кун ҳисобланади.
3 декабрда байрам дастурхонлари ёзилади, совғалар берилади, баланд мусиқада рақслар уюштирилади. Жудаям зўр, мен бунга қарши эмасман. Лекин фақат бу орқали муаммони ечиб бўлмайди. Бизга тизимли ечимлар керак. Ва ногиронлиги бор инсонлар хайрияга муҳтож одамлар эмас, уларнинг ҳуқуқларини таъминлаш керак. Айни вақт биз ногиронликни хайрия ёки тиббий эмас, балки инсон ҳуқуқлари муаммоси деяпмиз. Шунинг учун ногиронлик жамоат бирлашмалари бу нарсалардан узоқда бўлиб, хайрия моделидан ижтимоий моделга ўтиши керак бўлади.
Лекин кўп ташкилотларга қаралса, афсуски, фақат хайрия тарқатиш билан овора. Ҳомий топади ва совғаларни тарқатади. Инклюзив сифатли таълим, инклюзив бандлик, ҳатто сиёсий иштироки бошқа ерда турсин, уларни фақат шу билан боғлаб қўйишган. Мана шу – энг катта муаммо.
— Юқорида рақамлар ҳақида гапирдик. Демак, Ўзбекистонда биз билгандан кўра кўпроқ ногирон инсонлар яшайди. Лекин Тошкент кўчаларида, жамоат транспортларида бу тоифадаги одамларни деярли учратмаймиз. Чунки Тошкент уларга мослашмаган. Дилмурод ака, нима деб ўйлайсиз, нима учун ҳанузгача Ўзбекистон ногирон инсонлар учун мослашмаган?
— Мана, Жаҳон банкининг ҳисоботи ҳақида гапирилди. Шу ҳисоботга кўра, Тошкентнинг 85 фоиз инфратузилмаси нафақат ногиронлиги бор шахслар учун, балки ёши катта, фарзандли инсонлар, ҳомиладор аёллар учун ҳам мослашмаган. Бу ерда фақат ногирон шахслар эмас, бутун жамиятимиз ҳақида гап кетяпти. Яъни Тошкент ҳатто ногиронлиги бўлмаган инсон учун ҳам мослашмаган. Ва ҳамон мослаштирилмаяпти.
Биз кўп маротаба такрорлаймиз, қонун-қоида ҳам бор, қурилиш меъёрлари бор, лекин шунга қарамай, янги қурилган биноларда ҳам шароит яратилмаган.
Мен мана шу муаммоларнинг ичига киришга ҳаракат қилдим. 1991 йилда қабул қилинган “Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун бўлган, бу – эски қонун. Шу қонунга кўра, ҳар бир ижтимоий инфратузилма объекти қурилаётганда Ўзбекистон ногиронлар жамияти билан келишиш керак эди. Лекин бу тартиб амалда ишламаган. Ўзбекистон ногиронлар ассоциацияси, ногиронлар жамияти, карлар жамияти бор. Объектлар, метро бекатлари қурилишида уларнинг вакилларидан маслаҳат олинмаган.
Лекин муаммо шундаки, ногиронликка ҳанузгача тиббий призмадан қаралгани учун бу борадаги масалаларни фақат тиббиёт, реабилитация ходимлари эгаллаб олишган. Тиббий ва ижтимоий хизматларни ривожлантириш агентлигига қарасангиз ҳам, раҳбариятидаги кўпчилик одамлар тиббиёт соҳаси мутахассисларидир. Ногиронлик ижтимоий муаммо бўлиши керак. Аммо шу нуқтайи назаридан амалга оширилган тадқиқотлар сони жуда ҳам кам. Яъни тадқиқотлар дейилганда, инглиз тилида чет элнинг академик нашрларида чоп этилган илмий мақолалар сони жуда оз. Менимча, айни вақтда бундай мақолалар етарлича эмас.
— Умумий қилиб айтилса, ногиронлик масалалари аҳамиятли кўринмаётгани ҳам бир муаммо бўлиб турибди, аслида. Бу борадаги фикрингиз қандай?
— Бу – жуда ҳам ачинарли ҳолат. Ногиронлик масаласи йилда бир ёки икки марта, юқорида айтганимдек, фақат байрамларда эсланиши… Яқинда 3 декабрь келади, Наврўз келади, яъни байрамлар келади. Сўнг кейинги йилгача хайрлашилади.
Муаммони ечишнинг битта йўли бор. Фикримча. Буюк Британия, АҚШда ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳаракати йўлга қўйилган. Шу ижтимоий ҳаракатларнинг тарихига назар ташласак, ногиронлиги бўлган шахсларнинг танқидий фикрлаш қобилияти шаклланганидан сўнг улар ўзларига савол бера бошлашган. Яъни нима сабаб улар ногиронлиги боис таълимсиз ёки ишсиз экани, жамоат транспортидан фойдалана олмаслигига қизиқа бошлаган. Шундай давлатларда ногиронлиги бор шахсларнинг ташкилотлари, ташаббускор гуруҳлари бирлашиб, “бизга хайрия эмас, бизга ҳуқуқларимиз керак”, дейишган.
Улар ҳам автобусга чиқиш, таълим олишни хоҳлай бошлашган. Аммо мана шу талаб бизда бу даражада кучли эмас. Чунки муаммо хайрия моделида. Биз уларни “пассив олувчилар” сифатида қабул қиляпмиз. Менимча, бир марталик хайриядан кўра, кенгроқ фикрлаб, ногиронларни ҳам жамиятга қўшишга ҳаракат қилишимиз керак. Ўзимизнинг онгимиздаги тўсиқларни олиб, жамиятни ўзгартириб, уларни ҳам қўшишга ҳаракат қилишимиз керак. Ана ўшанда ўзгариш бўлади. Биринчи навбатда, уларни тинглашни бошлашимиз керак.
Бир иқтисодчи дўстимиз бор, шуларни кўриб менга: “Дилмурод, жудаям зўр ишлар қиласан-ку, лекин бу масалага ҳали бор”, деган эди. Чунки унинг фикрича, биз қандайдир иқтисодий ривожланишга эришиб, бюджетимизда кўпроқ пул бўлиб ёки асосий эҳтиёжларни қондириб, яъни газ, “свет”, йўллардаги муаммоларни ҳал қилганимиздан кейин, ногиронлиги бор шахслар ҳақида ўйлаб кўришимиз керак. Нима, ногиронлиги бўлган шахслар одам эмасми? Улар четда кутиб туришадими? Бу инсон ҳуқуқларига ҳам тўғри келмайдиган фикр-да.
Ҳар қандай ривожланиш инклюзив бўлиши керак. Инклюзив деганда, жамиятдаги ҳар битта инсоннинг фойдаси кўзда тутилиши керак. Ва ривожланиш жараёнида ҳар бир одам бундан баҳра олиши лозим. “Бу қатлам ҳозир кутиб туради, унгача бу қатламни қилиб олайлик” дейиш мантиққа тўғри келмайди.
Ногирон инсонларнинг эҳтиёжлари ҳозир инобатга олиниши керак. Ҳозирдан биз қўйган автобусимиз, метроларимиз қанчалик инклюзив, шароитлари борми ёки йўқ, шунга эътибор қаратишимиз лозим. Кейин-кейин уланиб, бора-бора бу ҳам инклюзивлашади.
Дилшода Шомирзаева суҳбатлашди.
