“Амалдагисида на тиш ва на тирноқ бор” — янгиланаётган “Давлат тили ҳақида”ги қонун қандай бўлиши керак?

Икки кун аввал Kun.uz сайтида “Миллий тикланиш” партияси раиси Алишер Қодиров билан бир қатор миллий масалалар: байроқ, тил, алифбо ислоҳи каби мавзуларда ўтказилган интервю эълон қилинган эди. Депутат Қодиров ўша интервю давомида “Давлат тили ҳақида”ги қонун бўйича ҳам гапираркан, унинг Қонунчилик палатасида қайта кўрилаётганини айтди. Ўша, бир пайтлар Сенатга бориб йўқолиб қолган ва бир муддат ўтиб, депутатлар томонидан кун тартибидан олиб ташланган миллий қонун.

Kun.uz мухбири ташкил қилган навбатдаги суҳбат ўзбек тили, унинг бугунги аҳволи, муаммолари ва янгидан ишланаётган “Давлат тили ҳақида”ги қонун аслида қандай бўлиши кераклиги ҳақида бўлди.

Суҳбат меҳмонлари – адабиётшунос олим Зуҳриддин Исомиддинов, педагогика фанлари доктори, профессор Қозоқбой Йўлдошев ва “Маърифат” газетаси бош муҳаррири Ҳусан Карвонли.

— Мана, сизлар ўзбек тили учун жон куйдириб, шу соҳада доим куюнчаклик билан чиқиш қилиб юрасизлар, айтингларчи, Ўзбекистонни амалдаги тил қонунида қандай камчилик ва бўшлиқлар борки, уни янгилаш эҳтиёжи пайдо бўлмоқда? Ёки нима учун сизлар бу қонунни ўзгартиришга тарғиб қиласизлар доим?

Қозоқбой Йўлдош:

— Қонун бундан 34 йил олдин қабул қилинган бўлса, йиллар давомида ҳаёт ўзгарди. У қабул қилинган пайтда биз иттифоқ таркибида эдик, у пайтда бугунги ўзгаришларни кўзда тутиш қийин эди. Қонун шу ҳолича яхши ишлаб кетганда, уни ўзгартиришга эҳтиёж бўлмасди, аммо яхши ишламади.

Қонун мақомли ҳужжатда мажбурийлик, шартлилик бўлиши керак. Аммо бизнинг қонунда кўпроқ икки ёқламалилик бўлди, мажбурийлик суст эди. Бугунги кунгача қонун тўла бажарилмай келаётгани учун қайта ишлаш зарур эди.

Янги қонун лойиҳасидан хабаримиз йўқ, ҳали очиқланмади. Эҳтимол, яхши лойиҳа ишланаётгандир. Қонун мақомидами, мажбурийлик, жавобгарлик бўлиши керак. Амал қилганлар эса намунали фуқаро, ташкилот сифатида эътироф этилиши керак. Янги лойиҳада қонунни бажармаслик имкони қолдирилмаётганидан умидвормиз.

Зуҳриддин Исомиддинов:

— Қонунни жуда чиройли, мукаммал ёзиб қўйиш мумкин, лекин унга амал қилсаккина қонун бўлади.

Амалдаги қонунимизни бошқа давлатларнинг давлат тили борасидаги қонуни билан солиштириб кўрдим. Бошқаларнинг қонуни, дейлик, 10 варақ бўлса, бизники 5 варақ. Бизнинг қонун матни 5 минг 187 та белгидан иборат экан, тахминан мингга яқин сўз. Қозоғистон қонуни 15 минг 13 та белги, Озарбойжонники 12 мингдан кўп, Туркманистонники 15 минг 469 белги, Қирғизистонники 14 мингдан ортиқ, Россияники 10 минг 158 та белги. Энг кичик бўлган Россияники ҳам бизнинг қонундан 2 баробар катта, бошқаларники 3 баробар катта.

Давлат тили тўғрисидаги қонун матни мен билган қонунлар ичида энг кичиги. Кичиклиги майли, лекин лўнда қилиб ёзилган бўлса, етарли бўлади шунча ҳам. 1-моддада ўзбек тили давлат тили экани айтилиб, қолган 5 моддада шу қатъийлик юмшатилаверади. Бошқа давлат қонунларида давлат тилини билиш мажбурий қилиб қўйилган миллатидан қатъи назар. Қонунга ўхшайди-да уларники, бизники эса худди қонунга ёзилган шарҳга ўхшайди. Биринчи моддада айтилган кескин гап учун, қолган моддаларда узр сўраб чиққанга ўхшайди.

Биз она тилимизни ҳар куни ишлатамиз, ҳатто тушни ҳам ўзбек тилида кўрамиз. Демакки, биз учун тилдан катта воқелик йўқ. Бизнинг ҳаётдаги энг катта воқеликни эса Олий Мажлис ҳал қилади. Дейлик, президентлик муддатини узайтириш учун референдум қилинади, лекин тил масаласи бундан-да каттароқ масала. Депутатларнинг нечтаси тил бўйича мутахассис ўзи? Мутахассис бўлгани ҳам малакалими?

Қонун лойиҳасини мукаммаллаштириш эҳтиёжи бор. Ҳеч бўлмаса, бу сафар мақбул қонун бўлсин. Жамоатчилик муҳокамасига қўйиб, қўшимчалар қўшишса, янаям яхши бўлади.

Ҳусан Карвонли:

— 1995 йил 21 декабрдаги янги таҳрирдаги давлат тили ҳақидаги қонун бор. Ғалати нарсалар бор. 10-модда юқорида айтилган «узр сўраш»га яққол мисол: «Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳужжатлари давлат тилида юритилади, ишловчиларнинг кўпчилиги ўзбек тилини билмайдиган жамоаларда давлат тили билан бир қаторда бошқа тилларда ҳам амалга оширилиши мумкин». Қонун бунақа бўлмаслиги керак. Кўпчилиги билмаса, ўргансин ўзбек тилини, билсин.

Энди 12-моддага қаранг: «Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳаракатлар давлат тилида амалга оширилади. Фуқароларнинг талабига кўра расмийлаштирилган ҳужжат матни нотариус ёки нотариал ҳаракатни бажараётган шахс томонидан рус тилида ёки имконият бўлган тақдирда — бошқа мақбул тилда берилади» — Ўзбек тили тўғрисидаги қонунга рус тили нимага аралашяпти? Совет давридаги мустамлакачилик тафаккури билан ёзилган бу. 1989 йилги эмас, 1995 йилдаги таҳрири бўйича ўқияпман буларни.

Энди 24-модда: «Ўзбекистон Республикасида давлат тилига ёки бошқа тилларга менсимай ёки хусумат билан қараш тақиқланади. Фуқароларнинг ўзаро муомала, тарбия ва таълим олиш тилини эркин танлаш ҳуқуқини амалга оширишга тўсқинлик қилувчи шахслар қонунчиликка мувофиқ жавобгар бўладилар». Бу ерда бошқа тилларга дахл қилганларга жавобгарлик назарда тутиляпти, ўзбек тилига эмас, ваҳоланки, қонун ўзбек тили тўғрисида. Ва қонунда бундан бошқа ўринда жавобгарлик тўғрисида гап кетмайди. 1989 йилги вариантининг 4-моддасидаги мажбуриятлар 1995 йилги таҳрирда олиб ташланган.

Олдинги таҳрирда шундай банд бор эди: «Ўзбекистон Республикасида ишловчи давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари раҳбарлари ўз хизмат вазифаларини бажариш учун республика давлат тилини етарли даражада билишлари шарт».

1989 йилги вариантнинг 5-моддасида шундай дейилган: «Ўзбекистон Республикаси Олий давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг қарор ва бошқа ҳужжатлари республика давлат тилида тайёрланади, қабул қилинади ва эълон этилади. Расмий нашрларда уларнинг рус, қорақалпоқ, тожик, қозоқ, қирғиз, туркман ва бошқа тиллардаги таржимаси берилади». Лекин 1995 йилги таҳрирда анча юмшатилган бу ҳам.

28-модда (1989 й.): «Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва давлат бошқарув муассасаларининг, шунингдек, корхоналар, ташкилотлар ва идораларнинг раҳбарлари ўзларига бўйсунувчи соҳа доирасида ушбу Қонун талабларига риоя қилинишига шахсан жавобгардирлар». 1995 йилги таҳрирда, яъни амалдаги қонунда бундай жавобгарлик йўқ.

Қозоқбой Йўлдош: