Ўзбек тилидаги сиёсий китоблар ва Европа билан катта битим — ҳафта дайжести

Ўзбек тили байрамига совғалар: ҳукумат эҳтимол илк марта лотин ёзувида қарор чиқарди. Евроиттифоқ билан тарихий шартнома: томонларнинг яқинлашуви энди юридик асосга эга. Яна Фарғона ва яна ИИБ: нопок ходимларнинг “ҳунарлари” серияли тус олди. Педофилларга бағрикенг судялар: уч кун ичида икки норасида нобоп тизим қурбони бўлди. Ортда қолаётган ҳафта мавзулари – Kun.uz дайжестида.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Тил байрами ва тил қайғуси

Бу ҳафта Ўзбекистондаги учта энг катта сиёсий байрамдан бири – Ўзбек тили байрами нишонланди. 21 октябр куни ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганига 36 йил тўлди. Ватандошлик жамияти учун муҳим аҳамиятга эга байрам совғаларсиз ўтмади: жаҳонга машҳур ўнлаб илмий китоблар илк марта ўзбек тилида тақдим этилди, давлат тилининг мавқейини оширишга оид қатор ҳужжатлар имзоланди.

Ўзбек тилининг энг катта муаммоларидан бири – замонавий илмий адабиётларнинг танқислиги. Икки йил олдин бу йўналишда давлат ҳомийлигидаги “Ёшлар учун минг китоб” лойиҳаси бошланган эди. 20 октябр куни, лойиҳа доирасида ўзбек тилига ўгирилган жаҳонга машҳур илмий ва илмий-оммабоп китоблардан дастлабки 27 тасининг тақдимоти ўтказилди. Улардан аксарияти Оксфорд университетининг “Қисқагина таништирув” туркумига оид бўлиб, у ёки бу мавзуни кенг омма учун содда, лекин илмий асосланган тарзда очиб беради.

Янги китоблар ёшларнинг нафақат илмий, айниқса сиёсий онгини шакллантириши билан ҳам аҳамиятли. Жумладан, Оксфорд тўпламидан сиёсат, демократия, инсон ҳуқуқлари, либерализм, капитализм, социализм ва популизмга аталган ихчам ва оммабоп тилдаги китоблар ўрин олган. 27 та китоб ичида, шунингдек, муҳофазакорлик (яъни консерватизм), институционал ўзгаришлар, коррупция ва урушлар ҳақидаги адабиётларни ҳам учратиш мумкин.

Китобларнинг ҳар бири давлат буюртмаси асосида 3 минг нусхада чоп этилган ва республика бўйлаб 300 дан ортиқ кутубхоналарга тарқатилган. Кейинчалик нашриётлар буюртмаси билан бўладиган қайта нашрлар очиқ савдога чиқарилади. Бундан ташқари, яқин бир неча ой ичида яна 23 номдаги китоб босмадан чиқиши кутиляпти. Шунинг билан, “Минг китоб” лойиҳасининг биринчи босқичида, ўзбек тили дунё даражасидаги 50 та замонавий илмий асар билан бойийди. Лойиҳанинг кейинги босқичи учун экспертлар кенгаши 64 та китобни танлаб олган бўлиб, улар учун муаллифлик ҳуқуқини олиш ва таржима ишлари аллақачон бошлаб юборилган.

Ҳафта давомида, Ўзбек тили байрами муносабати билан давлат тилига оид қатор ҳужжатлар ҳам қабул қилинди. Президент қарори билан, 2025-2026 йилларга мўлжалланган тил сиёсати дастури тасдиқланди. Унга кўра, ўзбек тилини бойитиш учун электрон платформа яратиладиган бўлди. Бу платформа янги атамаларни қабул қилиш жараёнида жамоатчилик муҳокамаси учун майдон бўлади. Шунингдек, бўлажак порталга кирган фойдаланувчи янги атамалар реестри билан танишиши, соҳавий луғатлар, изоҳли луғатлар ва имло луғатларидан фойдаланиши мумкин бўлади. Ҳужжатдаги топшириққа кўра, платформани ишлаб чиқиш бўйича илмий лойиҳа танлови 1 декабргача эълон қилиниши керак.

Бундан ташқари, сунъий интеллект ёрдамида ўзбек тилидаги аудиони матн шаклига, ўзбекча матнни эса аудио шаклга ўтказиб берадиган, ўзбек тилидан хорижий тилларга ва хорижий тиллардан ўзбек тилига таржима қиладиган сунъий интеллект платформасини ҳам ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди. Шунингдек, кўп жилдли Ўзбекистон миллий қомусини яратиш, ўзбек шеваларининг изоҳли луғатини тузиш, бошқа миллат вакиллари учун ўзбек тилини ўрганиш имкониятларини кенгайтириш чоралари ҳам белгиланди. 1 январдан бошлаб республика даражасидаги давлат органлари раҳбарлари ва барча даражадаги ҳокимларнинг маънавият ва давлат тили масалалари бўйича маслаҳатчиси лавозими жорий этилади.

Лотин ёзувига тўлиқ ўтиш масаласи эса ҳамон кун тартибида йўқ. Бу мавзу давлат даражасида охирги марта икки йил олдин муҳокама қилинган эди. Шу билан бирга, айрим янгиликлар ҳам йўқ эмас. Масалан, Ўзбекистон президентининг матбуот хизмати 21 октябрдан эътиборан ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларини лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосида юрита бошлади. Бош вазир эса, тўлиқ лотин алифбосида ёзилган (ноёб ҳолат) қарорга имзо чекди. Бу қарор билан, Ўзбекистондаги жами 320 та темирйўл объекти: вокзаллар, станциялар ва разъездларнинг ҳужжатлардаги русча номлари ўзбекчага ўтказилмоқда. Масалан, Асака туманидаги темирйўл станцияси бундан буён “Ассаке” эмас, “Асака”; Пастдарғомдаги станция “Джума” эмас, “Жума” деб аталади.

Ҳукуматнинг бошқа бир қарори билан (буниси одатдагидек кирилл алифбосида), янги қурилаётган тураржой мажмуаларининг “бирнарса сити”, “алламбало резиденс” қабилидаги номланишларига чек қўйиладиган бўлди. Ҳужжатга кўра, 2026 йил 1 январдан бошлаб турар жой мажмуаларини қуришда объектнинг номи давлат тилида бўлиши керак. Бино паспорти, пешлавҳаси, қурилиш майдони атрофидаги вақтинчалик девор ва тўсиқларда ҳам барча ёзувлар ўзбек тилида бўлиши талаб этилади.

Бу қадамларни эътироф этган ҳолда, бир ҳақиқатни тан олиш ва такрорлашимиз ўринли бўлади: ўзбек тили фақат мулоқот ва бадиий адабиёт тили бўлиб қолмасдан, фан ва таълим, давлат бошқаруви ва сиёсат, бизнес ва молия, маркетинг ва медиаконтент тилига ҳам айланиши учун, қилиниши керак бўлган ишлар ниҳоятда кўп. Бир жиҳатдан, дунё бўйлаб 40 миллион одам ўзбек тилида гаплашади ва бу жуда катта рақам. Бошқа томондан эса, тилимиз мавқейининг бугунги оғриқли ҳолатини акс эттирувчи мисоллар сон мингта.

Мавзуни якунлашдан олдин, шундай мисоллардан бирига эътиборингизни қаратсак. Kun.uz Тошкент шаҳар Мактабгача ва мактаб таълими бошқармасидан олган маълумотга кўра, пойтахтимиз мактабларида ўзбек тилида дарс ўтиладиган синфлар улуши 57,7 фоизгача тушиб кетган. Аниқроқ айтадиган бўлсак, ҳозир Тошкентдаги мактабларда мавжуд 15 515 та синфдан атиги 8948 тасида ўқувчилар ўзбек тилида таҳсил оляпти. Рус синфлар сони эса 6565 тага ёки жами синфларнинг 42,3 фоизига етган.

Евроиттифоқ билан КШҲБ имзоланди. Фин ва америка сиёсатчилари Тошкентга келмоқда

Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқи билан ҳамкорлиги янги босқичга чиққани юридик жиҳатдан расмийлаштирилди. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Брюсселга ташрифи чоғида узоқ кутилган тарихий ҳужжат – Кенгайтирилган шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги битим имзоланди. Бу келишув 1996 йилда тузилган ҳадли битимни янгилайди ва анча кенг кўламга эга тўлақонли ҳамкорлик учун асос вазифасини бажаради. Ҳужжатда ташқи сиёсат ва хавфсизлик, савдо ва инвестиция, бошпана бериш ва ноқонуний миграция, уюшган жиноятчилик ва терроризмга қарши кураш каби барча асосий йўналишлар қамраб олинган. Битим барча томонлар ратификация қилганидан кейин кучга киради.

Саммит доирасида, Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига аъзолиги йўлида Европа Иттифоқи билан бозорларга кириш бўйича ҳам келишувга эришилгани эълон қилинди. Бош музокарачи Азизбек Уруновнинг сўзларига кўра, энди ЖСТга кириш учун ҳали келишувга эришилмаган давлатлар сони учта қолди. Яқин ойларда қолган ҳамкорлар билан ҳам музокаралар якунланиши ва келаси йил март ойида Ўзбекистон ташкилотнинг 167-аъзосига айланиши керак.

Ўзбекистон президенти ва Евроиттифоқ раҳбарларининг жума кунги қўшма баёнотида айтилишича, КШҲБнинг имзоланиши – томонлар ўртасида реадмиссия ва виза режимини соддалаштириш масалаларини кўриб чиқиш имконини беради. Қўшма баёнотда томонлар ўртадаги ҳамкорлик стратегик даражага кўтарилганини олқишлаб, халқаро ҳуқуқ, жумладан БМТ низоми асосида барча давлатларнинг мустақиллиги, суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилишини тасдиқлаган.

Ўзбекистон президентининг ташқи сиёсат бўйича маслаҳатчиси Абдулазиз Комилов ЕИ билан янги битимни “кўп векторли сиёсатнинг натижаси” деб атади. Ва бу сиёсат доирасидаги мулоқотлар кейинги ҳафта ҳам давом этади. 30-31 октябр кунлари Финландия президенти Александр Стубб Ўзбекистонга расмий ташриф билан келади. Бу – фин етакчисининг 1992 йилдан кейинги даврдаги Ўзбекистонга илк ташрифи бўлади.

АҚШда эса конгрессменлар президент Доналд Трампни Марказий Осиё давлатлари билан C5+1 форматида саммит ўтказишга чақиряпти. Бундай формат – Марказий Осиё билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва минтақада АҚШ стратегик манфаатларини илгари суриш ноёб имконият, дейилади икки нафар конгрессмен душанба куни Оқ уйга йўллаган мактубда. Вашингтондан жума куни берилган хабарга кўра, Трампнинг Жанубий ва Марказий Осиё бўйича махсус вакили Сержио Гор ва давлат котиби ўринбосари Кристофер Ландау яқин орада Тошкентга келиши кутилмоқда.

ИИБдан буюртмалар: устозлар кунига кабоб, ички ишлар кунига телевизор?

Фарғонада ички ишлар ходимларининг дастидан дод дегувчилар кўпайиб бораётгандек. Kun.uz'га келиб тушган навбатдаги мурожаат Қува туманидан. Мурожаатчи тадбиркорнинг сўзларига кўра, ички ишлар ходимлари у юритадиган ошхонада бир неча марта овқатланиб, пулини тўламай кетган. “Ходимлар формада келиб, ароқ ичиб, оёқда туролмасдан йиқилгудек бўлиб чиқиб кетишади”, дея вазиятни тасвирлаб берди мурожаатчи Аҳмадали Юнусов.

Қарздорлик кўпайиб кетгач, ўртада келишмовчилик юзага келган. Тадбиркорнинг айтишича, у Қува тумани ИИБ бошлиғи ўринбосарининг ўқитувчилар кунига 3 та “коробка” қилиб берасан деган топшириғини бажармаганидан кейин, босимлар бошланган. Ҳатто бир воқеа сабаб бўлиб, тадбиркорни 5 суткага ноҳақ қамаб юборишган. “Айбимиз ички ишлар ходимларидан ҳаққимизни сўраб қўйганимиз бўлди”, дейди Юнусов. У кейинги инстанцияда ютиб чиқиб, 3 кундан кейин озодликка чиққан.

Ички ишлар мансабдорининг ўз лавозимидан фойдаланиб ноқонуний буйруқ бериш эпизоди Фурқат тумани ИИБнинг собиқ бошлиғи ишида ҳам бор. Аёл киши ечинтирилгани айтилаётган жиноят бўйича айни пайтда суд жараёни давом этяпти. Kun.uz мухбирининг хабар беришича, ИИБ бошлиғи билан низолашиб қолган солиқ бошлиғи суддаги кўрсатмасида бу келишмовчиликка иккита сабабни айтган.

“Акмал Хўжаев билан бир марта пахта терими вақти фермер кетидан тортишганман. Иккинчи сафар милиция ходимлари кунига 20 та телевизор олиб берасан деган топшириғини рад этганимда тортишдим. Ўшанда менга ИИБга қарши чиқиш қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман деган эди”, – деган Қурбонали Абдураҳмонов.

Жума кунги суд мажлисида солиқчининг уйидаги “тезкор тадбир”да қатнашган 9 нафар ички ишлар ходимлари гувоҳ тариқасида кўрсатма берди. Улардан бирининг айтишича, тадбирни ўтказишга “солиқ бошлиғи мактаб ўқувчисини хизмат уйига олиб кириб кетди” деган мазмундаги хабар асос бўлган. Афсуски, суд мажлисини ёритаётган Kun.uz мухбири қолган ходимларнинг кўрсатмасини эшита олмади: судя ходимларнинг кўрсатмасида “давлат сири” борлигини айтиб, мухбиримизни суд залидан чиқариб юборди.

Яна бир педофил қилмишини такрорлади. Унинг ҳам жазоси енгиллаштирилган бўлган

Ҳафта давомида жамоатчиликни энг кўп жунбушга келтирган воқеа Оҳангарон туманида рўй берди. Тумандаги 50-сонли манзил колонияда жазо ўтаётган эркак колония ҳудудидан қочиб кетиб, 3-синфда ўқийдиган қизни зўрлагани ёки зўрлашга урингани айтиляпти. 31 ёшли педофил 16 октябр куни колониядан қочиб кетиб, жиноятни шу куни содир қилган ва шу куни қўлга олинган. 9 яшар жабрланувчи қизга психолог ёрдами кўрсатиляпти.

Эътиборлиси, 31 ёшли Миржалол Туронов айнан педофилия жинояти учун жазо ўтаётган бўлган. У 2017 йилда 14 ёшга тўлмаган шахснинг номусига теккани учун қамалган, лекин 2024 йил август ойида суд қарори билан манзил-колонияга ўтказилган. Олий суд изоҳига кўра, ўша пайтда амалда бўлган қонунчилик бўйича жазонинг учдан бирини ўтаб бўлган маҳкумларни манзил-колонияга ўтказиш мумкин бўлган. Ваҳоланки, болалар омбудсманига кўра, ўталмаган жазо муддатини енгилроғига алмаштириш педофилларга нисбатан қўлланилмаслиги ҳақидаги қоида Жиноят кодексига 2023 йил апрел ойидаёқ киритиб бўлинган эди. Лекин бу ўринда, кодекснинг 13-моддасида белгиланган қоида: жазо ўтаётган маҳкумларнинг ҳолатини ёмонлаштирадиган янги қонунлар уларга тааллуқли бўлмаслиги – Туроновнинг фойдасига ишлаган. Ҳозирда болалар омбудсмани ва айрим депутатлар педофилия жинояти учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини киритишни илгари сурмоқда.

Ҳолатнинг яна бир ачинарли томони шундаки, бир пайтлар педофилларга катта “меҳрибонлик” билан ёзилган қонунлар билан бирга, шу кеча-кундуздаги давлат хизматчилари ҳам бу жирканч жиноятнинг амалга ошишига тўғридан тўғри ҳисса қўшган бўлиши мумкин. Чунки шу жиноятга боғлиқ ҳолатда, ИИВнинг Марказий тергов ҳибсхонаси ходимларига нисбатан жиноят иши қўзғатилган. Улар тил бириктирган ҳолда, қонунга хилоф равишда моддий қимматликлар олишда гумонланяпти. Бу жиноят ишининг Оҳангарондаги воқеага айнан қанақа алоқаси борлиги ҳозирча очиқланмаяпти.

Айни пайтда, Оҳангарондаги ҳолат Янгиқўрғон туманида 38 ёшли педофил 7 яшар қизни зўрлаганидан 2 кун ўтиб рўй бергани эътиборли. Намангандаги ҳолат ҳам суд-ҳуқуқ тизимига нисбатан жиддий эътирозлар марказида турибди, чунки у ерда суд бир эмас, икки марта жинсий жиноят содир қилган шахсни муддатидан анча илгари қамоқдан чиқариб юбориб, учинчи жиноятга ҳам замин яратиб берган.

Муаллиф – Комрон Чегабоев
Доимий бошловчи – Бобур Акмалов
Тасвирчи – Шоҳруз Абдурайимов
Сурдотаржимон – Эъзоза Аҳмедова