Бугун дунёнинг аксарият давлатларида ўзаро чегарага эга бўлмаган мамлакатлар ўртасида жиддий муаммолар йўқ. Фақат қўшнилар билан чегара масаласида баҳслар бўлиши мумкин. Лекин истиснолар ҳам бор. Ўзаро чегарага эга бўлмаган Руминия ва Россия ўртасида анча йиллардан бери катта миқдордаги олтинлар устида баҳс кетяпти. Руминия даъвогар, Россия эса тан олмаяпти.
Барчаси биринчи жаҳон уруши авж палласига чиққан 1916 йилга бориб тақалади. Ўшанда Россия билан иттифоқчи бўлган Руминия Антанта томонида туриб, Германия ва Австрия-Венгрия империяларига қарши урушаётганди.
Австрия-Венгрия ва Руминия жуда катта ҳудудда чегарадош бўлган. Шу сабабли руминлар анча кучли Германия ва Австрия-Венгрия армиялари ҳамласи остида қолишади.
1916 йил декабр ойи бошида душман армияси пойтахт Бухарестга яқинлашиб қолади. Шунда қирол оиласи ва мамлакат парламенти мамлакат шимолий шарқида, Россия империясига яқин бўлган Ясси шаҳрига кўчишга қарор қилади.
Душман яқинлашар экан, мамлакатнинг олтин ва бошқа бойликлар захираси ҳам хавф остида қолади. Шунда Руминия қироллиги 90 тоннадан ошиқ (баъзи манбааларда 150 тонна ҳам дейилган) олтин ва бошқа бойликларини вақтинча сақлаш учун яқин иттифоқчиси Россияга топширади.
Олтинлар 40 та вагонга юкланиб Москвага юборилади. (Ўша пайтда Болтиқ денгизи ёқасида жойлашган Санкт-Петербургда бойликларни сақлаш хавфли бўлгани учун, Россиянинг олтинлари ҳам 1915 йилда Москвага юборилган эди) Ҳозирги кунда бу бойликнинг қиймати 5 млрд долларга баҳоланмоқда (руминлар кўпроқ ҳисоблашмоқда).
Кўп ўтмай Россияда октябр тўнтариши амалга оширилади. Ҳокимият тепасига болшевиклар келади. Орадан бироз ўтиб, 1918 йилда руминлар авваллари Чор Россияси таркибида бўлган Бессарабияни босиб олишади.
Бунга жавобан 1918 йил 13 январ куни РСФСР халқ комиссарлари совети Руминия билан дипломатик муносабатларни узиш, унинг Москвадаги олтин ва заргарлик буюмларини Россияда сақлаб қолиш тўғрисида қарор қабул қилади.
1935 йилда советлар Франция билан дўстона муносабатлар ўрнатади. Ўша пайтда Руминия ҳам Франция билан иттифоқдош эди. Шунда СССР Руминия билан дипломатик алоқаларни тиклайди ва Бухарестга 12 тонна олтинни қайтариб беради.
Буни Руминиянинг собиқ бош вазири Менеа Менеску (у 1974-1979 йилларда бош вазир бўлган) ҳам тасдиқлаган. Унинг айтишича, СССР 1934 ва 1936 йилларда Руминияга атиги 12 тонна олтинни қайтарган.
Иккинчи жаҳон уруши бошлангач СССР ва Руминия алоқалари яна ёмонлашади. Шундан сўнг советлар олтиннинг қолган қисмини беришмайди.
Кейинчалик Совет ҳукумати бир неча бор барча олтин Руминия ҳукуматига қайтарилганини таъкидлади. Бироқ Руминия расмийлари буни инкор қилади ва мулкнинг фақат бир қисми қайтарилганини айтади.
Олтинлар Москвага юборилгандан буён 107 йил ўтди ва руминлар ҳанузгача Россиядан ўша олтинларни қайтариб беришни талаб қилишади. Россия эса иккинчи жаҳон урушида Руминия СССРга бостириб кирганини айтиб, олтинлар товон пули сифатида ушлаб қолинганини айтади.
Руминия 1944 йилгача қироллик бўлган. Немислар енгилгандан сўнг бу давлат советлар таъсири остига тушиб қолади ва социалистик республикага айлантирилади.
Шундан сўнг узоқ йиллар давомида руминлар “катта оға” Москвадан 1916 йилда топширилган олтинларни қайтариш бўйича кескин талаб қўя олмайди.
1960-йилларда Руминияга Николай Чаушеску раҳбарлик қила бошлайди. Турли манбаларда ёзилишича, у Брежнев билан учрашган кезларда бир неча марта олтинлар ҳақида сўраган. Совет раҳабри унга юмшоққина қилиб олтинлар товон сифатида ушлаб қолинганини “тушунтирган”.
1991 йилда СССР парчаланиб кетди. Унгача 1989 йилда Руминияда Николай Чаушеску ҳам ҳокимиятдан четлатилди. Мамлакат социалистик тузумдан воз кечди ва Евроиттифоқ томон юз бурди. Кейинроқ НАТОга қўшилди.
Шундан сўнг мамлакат марказий банки Россияга омонатга берилган олтин масаласини яна қайта кўтара бошлади. Бироқ олтин топширилган 1916 йилдан буён уч марта тузум ўзгарган Россия энди Руминиянинг даъволарини тан олмаяпти.
Аксинча, рус сиёсатчилари, ОАВ ходимлари ва блогерлари Руминиянинг ўзини қарз қилиб қўйишаяпти. Уларнинг фикрича, иккинчи жаҳон урушида Руминия Германия билан иттифоқчи бўлган. СССРга бостириб кириб мамлакатга зарар етказган. Шу сабабли руминлар Россияга товон пули тўлаши керак.
Бундан ташқари, Россия иккинчи жаҳон урушида руминларни фашизм балосидан қутқариб жуда катта иш қилган. Бу учун румин халқи бир умр руслардан миннатдор бўлиб юриши керак.
Сўнгги йиллардаги даъволар2022 йил 24 феврал куни Россия Украинага бостириб кирди. Шундан сўнг Ғарб Россияга қарши санкцилар жорий қилиб келяпти. Бундан ташқари, Россиянинг Европа ва Америка банкларида бўлган пуллари музлатилди.
Охирги пайтларда Россиянинг музлатилган пулларини Украинани тиклаш учун бериш масаласи кўтариляпти ва катта эҳтимол билан қачонлардир шу ҳолат юз беради.
Россиянинг активлари музлатилгандан сўнг Руминияда ўша пуллар ҳисобидан 1916 йилда топширилган олтинларнинг ҳақини ажратиб олиш масаласи кун тартибига чиқди.
Бунда Руминия ҳукумати билан бирга ОАВ ҳам жонбозлик кўрсатяпти ва олтинларни қайтариш мавзусида кўплаб мақолалар эълон қилинди.
Уларда Руминия ҳукумати Ғарб давлатлари, жумладан АҚШ ва Евроиттиффоқ музлатилган Россия активларидан бир қисмини 1916 йилда омонатга топширилган олтинлар учун бериши керак деган талаб илгари суриляпти.
Қолаверса, 2023 йил 20 ноябр куни ўтказилган тадбирда Руминия Миллий банки Россияга топширилган олтинларнинг статусини ўзгартирди. Энди у “Россиянинг дебиторлик қарзи” деб аталмоқда.
2023 йил апрел ойида Руминия ҳукумати Европа Иттифоқига мурожаат қилиб, 1916 йилда Россияга топширилган олтинларни қайтариб олишда ёрдам сўради.
Шунингдек, руминиялик депутат Еужен Томак Европарламентда чиқиш қилиб, Россия Руминиянинг бойликларидан оз қисмини қайтарганини, унинг асосий қисми қайтарилмагани ва ҳозирда унинг қиймати 40 млрд долларга баҳоланаётганини маълум қилган.
Депутат Россия ҳукумати Руминия олтин захираларини қайтариш бўйича музокаралардан қочаётганини айтган. У бунга қарши чора сифатида Европарламентдан Россияни Руминияга олтин захираларини қайтаришга мажбур қиладиган норматив ҳужжат ишлаб чиқишни талаб қилмоқда.
Бундан ташқари, Руминияда шу мавзу бўйича тадбирлар уюштириляпти, инглиз тилида чоп этилган турли тадқиқотлар ва мақолаларнинг тақдимоти ўтказиляпти.
Ана шундай тадбирлардан бири Руминия марказий банки томонидан 2023 йил 20 ноябр куни “Москвага эвакуация қилинган Руминия хазиналари – бир асрдан ортиқ давом этаётган дебиторлик қарзлари” номи остида ўтказилди.
Тадбирда Кристиан Паунескунинг “Москвага олиб кетилган ва ҳеч қачон қайтиб келмаган Руминия Миллий банки хазинаси” ва Иля Скипорнинг “Руминия ғазначилиги тақдири – Россия архивларидан аргументлар” номли илмий тадқиқотлари тақдим этилди.
Тадқиқотлар эълон қилингач россияликлар ҳам дарҳол қарши ҳужумга ўтишди. Турли оммавий ахборот воситалари, ижтимоий тармоқлар фойдаланувчилари ва блогерлар ўз муносабатларини билдиришди.
Бу муносабатларнинг аксарияти аниқ фактлардан кўра кўпроқ шовинистик руҳда умумий гаплардан ва ҳақоратлардан иборат бўлган. Россияликлар руминларнинг даъволарига қуйидагича жавоб қайтарган:
- Руминия Россияга топширган олтин ҳажми 93 тонна эмас, 64 тонна бўлган ва у аллақачон қайтарилган;
- Мабодо қайтарилмаган бўлса, у иккинчи жаҳон уруши пайтида Руминия армияси томонидан СССР ҳудудига етказилган зарар учун товон сифатида ушлаб қолинган;
- Россия Руминиядан қарздор Россия эмас. Балки Варшава шартномаси ташкилоти мавжуд бўлган йилларда қилинган “барча яхшиликлар учун” Руминия Россиядан қарздор бўлиб қолмоқда.
Россияликлар бу билан чекланиб қолишмади. Улар қайтарган жавобнинг кулминацион нуқтаси ёлғон маълумотлар билан бойитилган ҳужжатли филм бўлди.
Филм Сергей Медведевнинг “Звезда” телеканалидаги студияси томонидан тайёрланган бўлиб, унда фақат Россия томонининг важлари келтирилган.
Филм намойиш қилингандан сўнг айрим рус журналистлари Руминия олтинлари ҳақидаги ҳақиқатни билмоқчи бўлганлар иккинчи томоннинг важларини ҳам эшитиб кўриши кераклиги, руслар тайёрлаган филм бир томонлама ёлғон тарғиботдан иборат бўлиб қолганини ёзиб чиқишди.
Жумладан, россиялик таниқли ёзувчи ва журналист Сергей Голубицкий Руминиянинг олтин даъвоси ҳақида бир нечта мақола эълон қилган.
Унинг ёзишича, 1916 йилда Руминия олтинларининг Россияда сақланиши ҳақидаги таклиф Бухарестдан эмас, Санкт-Петурбургдан чиққан ва руслар руминларга “ўзларининг холис хизматларини” таклиф этишган.
Қолаверса, 1917 йилда содир бўлган давлат тўнтаришигача Руминия олтинлари ҳақида ҳеч қандай муаммо бўлмаган ва Россия ўзини омонатдор деб билган.
Сергейнинг ёзишича, 1916 йилда руминларнинг олдида иккита йўл бўлган. Олтинларни сақлаш учун Британия ғазнасига ёки Россияга топшириш. Ўшанда Россия варианти танланади (ҳозирда Британия ғазнасида ҳам Руминия олтинлари бор ва улар билан муаммо йўқ).
Сергей Голубицкий румин олтинлари ҳақида шундай ёзади:
“Руминия ўзининг миллий хазинасини Россияга вақтинча сақлаш учун топширганда, бу давлатга ишонди. Россияда ҳокимиятни бир тўда қароқчилар ва террорчилар эгаллаб олгандан сўнг, бу ишонч янчиб ташланди. Дастлаб Троцкий олтин, заргарлик буюмлари, қимматбаҳо қўлёзмалар ва расмлар буржуазия эмас, балки фақат “румин халқи”га қайтарилишини эълон қилди. Кейинчалик, Ленин Руминия Миллий банки муҳрларини йўқ қилиш учун олтинларни эритиб юборишни буюрди. Сталин олтин қуймаларини давлат ғазнасига (Гохран) қўштириб юборди. Иккинчи жаҳон уруши бошлангач аввалига Руминиянинг бир қисми советлар томонидан босиб олинди. Уруш тугагач бу давлат Москванинг “коммунистик қопқони”га тушди. Шу тариқа ярим аср Шарқий Европанинг бошқа “бахтсиз” давлатлари қатори сиёсий ва иқтисодий мустақиллигини йўқотди. СССР парчалангач советлар Руминиядан чиқиб кетаётиб “Биз сиздан эмас, аксинча сиз биздан қарзсиз” деб чиқиб кетишди”.
Ахлоқий императив (шартсиз талаб – фалсафий термин) мантиғига кўра, Россия томонидан вақтинча сақлаш учун олинган ҳамма нарса ҳеч қандай қўшимча шартларсиз ва сўзсиз эгасига қайтарилиши керак. Шундан кейингина иккинчи жаҳон уруши пайтида Руминия армияси етказган зарар учун даъво қилиш мумкин.
Бироқ Россия ҳеч қачон бундай қилмайди, қила олмайди ҳам. Чунки иккинчи жаҳон урушигача СССР Полша, Финландия, Руминия, Чехословакия ва Венгрияга бостириб кирган ва фашистлар Германияси билан уларнинг ҳудудларини ўзаро тақсимлаб олган эди. Яъни руминлар СССРга зарар етказишидан аввал СССР уларга зарар етказиб бўлган эди.
Ана шундай шароитда Россиянинг Руминияга тегишли олтинларни иккинчи жаҳон урушидаги босқинчилик учун товон пули сифатида ушлаб қолинди дейиши Сергей Голубицкийга кўра мантиқсизлик.
Чунки иккинчи жаҳон уруши бошланган кезда аввал СССР Руминияга бостириб кирган ва ҳатто ҳудудининг бир қисмини тортиб олганди. Шу сабабли агар “барчаси тарозига қўйилса” тош Руминия томонга босиб кетиши турган гап.
Сергей Голубицкий Руминиянинг Россияга даъвоси ҳақида ёзар экан, ҳозирги кунда долзарб бўлиб турган ўхшаш ҳолатни мисол тариқасида келтиради.
Яъни Россия Европа Иттифоқи ва АҚШга ўз активларини сақлашни ишониб топширди ва кейин Украинага ҳужум қилиб, унинг инфратузилмасига жуда катта зарар етказди.
Европа Иттифоқи ва АҚШ қандай йўл тутди? Аввалига улар Россия марказий банкининг Ғарбдаги активларини музлатиб қўйишди. Энди ўша активларни ҳатто ҳарбий ҳаракатлар тугашини кутмасдан Украинага топшириш учун қонуний асосларни ўйлаб топишмоқда.
“Бугун Россия Ғарбдаги активлар бўйича муаммоларга дуч келаётгани сизга ҳеч нарсани эслатмаяптими? Аслида, бу ерда эслайдиган ҳеч нарса йўқ. Шунчаки, Россия омонатга олинган Руминия олтини бўйича қандай позицияда бўлса, Ғарб ҳам Россия пуллари масаласида шундай позицияда бўлмоқда. Бу ерда баҳслашадиган ҳолат йўқ – агар кимдир сизга ишонган бўлса, сиз ўз мажбуриятларингизни бажаришингиз ва ишончни оқлашингиз керак, тамом вассалом. Шундан кейин сиз ҳам ўз даъволарингизни илгари суринг”, дейди Сергей Голубицкий.
Руминияда 107 йил аввал топширилган олтинни Россиядан олиш имконияти борми? Сергейга кўра, албатта, бор. Агар Россия Украинадаги урушда мағлубиятга учраса ва унинг иқтисодиёти қуласа ёки ҳокимият тубдан ўзгарса бунинг иложи бўлиши мумкин.
Қачонлардир Россиянинг Украинага муқаррар товон тўлаши тўғрисида келишув қилинса, бу Руминиянинг фойдасига ҳам ишлаб кетиши мумкин.
“Руминия томони шуни билиши керакки, бундай сценарийда “Румин олтини” масаласини ҳал қилиш биргина Россиянинг Украинадаги мағлубияти ёки Россияда ҳокимият алмашуви билан ҳал бўлмаслиги ҳам мумкин. Чунки ҳар икки ҳолатда ҳам Россия АҚШ билан қандайдир келишувларга эришса Руминия ўз олтинларини қайтариб ололмаслиги аниқ. Шу сабабли Руминиянинг Россиядан ўз олтинини ундириши ҳаммадан кўпроқ икки йирик давлат ўртасидаги муносабат ва келишувларга боғлиқ”, дейди Сергей Голубицкий.
Бугун Россия ва Украина ўртасида кечаётган урушнинг натижаси ҳозирча жуда мавҳум. Шу сабабли Руминия ўз олтинларини бу яқин орада ололмаслиги кундай равшан. Қисқаси, Россиядан олтинларини ундириш ҳозирча аниқ имконсиз. Бу келажакда ҳам содир бўлмаслиги эҳтимоли юқори.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
