Яқин Шарқдагилар кутмоқда — Эрон Исроилга жавоб қайтарадими?

1 апрелдан буён Яқин Шарқ Исроилнинг Суриядаги Эрон консуллигига Эроннинг жавобини кутмоқда. Ўтган вақт ичида Ислом Республикаси Исроил ҳудудига ёки унинг дипломатик объектларига ҳужум қилиш арафасида тургани ҳақида бир неча бор хабарлар тарқалди, аммо ҳозирча бундай зарба бўлмади. Теҳрон умуман жавоб бермай кета олмайди: консулхонага зарба — жуда жиддий чақириқдир. Эрон ҳукумати Исроилнинг ўз ҳудудига тўғридан тўғри жавоб зарбасига олиб келмайдиган, шу билан бирга, етарлича ишонарли қасос акциясини амалга ошириши талаб этилади. Шарқшунос, «Дежурный по Ирану» телеграм-канали муаллифи Никита Смагин «Медуза» нашрига минтақада катта уруш эҳтимоли қанчалик экани ва яқин вақтлар ичида нималар кутиш мумкинлиги борасида сўзлаб берди.

Исроилнинг зарбаси — нафақат прецедент, балки бутун дунё, жумладан АҚШ учун муҳим сигнал

Исроил ҳарбий-ҳаво кучлари 1 апрел куни Эроннинг Дамашқдаги консулхонаси бўйлаб ракета зарбаси йўллади. Етти нафар эронлик ҳарбий ҳалок бўлган, жумладан Ислом инқилоби муҳофизлари корпусининг «Ал-Қудс» бўлинмаси генераллари Муҳаммад Ризо Зоҳидий ва Муҳаммад Ҳоди Ҳожи Раҳимий.

Бу зарбани муҳим прецедент (аввал кузатилмаган воқеа) деб аташ мумкин. Бунга қадар Исроил бир неча бор Эрон объектлари ҳамда Суриядаги эронпараст кучларга зарбалар йўллаган, аммо ҳеч қачон дипломатик бинога ҳужум қилмаганди. Бундан ташқари, бир неча юқори мартабали ҳарбийлар ўлдирилди, генерал Зоҳидий Ислом инқилоби муҳофизлари корпусининг Сурия ва Ливандаги амалиётларини бошқарарди. Бу 2020 йил «Ал-Қудс» бўлинмаси қўмондони Қосим Сулаймоний Ироқда ўлдирилганидан буён Эрон учун (агар ўлдирилганлар сони эмас, уларнинг мақоми ҳисобга олинса) Яқин Шарқда энг катта йўқотиши бўлди.

Исроилнинг зарбасини жаҳон бўйлаб хавотир билан қарши олишди — уни кўплаб мамлакатлар, жумладан Саудия Арабистони, Туркия, Россия ва Хитой ҳам қоралашди. Шунингдек, БМТ бош котиби Антониу Гутерриш танқидий чиқиш қилди. Дипломатик объектлар дахлсизлиги халқаро ҳуқуқнинг муҳим қисми ҳисобланади — ва бу жиҳатдан Исроилнинг ҳаракатлари Эрондан бошқаларни ҳам ташвишга солмоқда.

Ислом Республикаси ҳам бир неча бор дипломатик объектлар дахлсизлиги принципини бузган. Аммо бундай ҳолатларнинг охиргиси рўй берганига анча бўлди: 2016 йилда Теҳронда оломон Саудия Арабистони элчихонасига бостириб кирганди. Шу билан бирга, Эрон ҳеч қачон элчихоналарга ракета ёки пилотсиз қурилмалар билан зарба бермаган. Бошқа сўз билан айтганда, исроилликлар зарбаси Яқин Шарқдаги қарама-қаршиликда янги саҳифа очилиши учун етарлича аҳамиятга эга бўлди.

Бу ҳужум Ғазодаги уруш туфайли Исроилга халқаро босим кучайган шароитда амалга оширилгани учун ҳам алоҳида эътибор тортди. Исроил мудофаа армияси ҳаракатлари ҳозирда нафақат Ғарбда бўлмаган давлатларни, балки АҚШнинг ўзини ҳам норози қилмоқда. Март ойи охирида Исроил бош вазири Бинямин Нетаняҳу Рафаҳдаги амалиётни муҳокама қилиш учун Америкага делегация юборишдан бош тортди — бунга Вашингтон БМТ Хавфсизлик кенгашида Ғазо секторида зудлик билан ўт очишни тўхтатишни талаб қилувчи резолюцияга вето қўймагани сабаб бўлганди. Шу тариқа, Эрон консуллигига зарбани Исроил томонидан бутун дунёга қаратилган сигнал дейиш ҳам мумкин: ушбу мамлакат халқаро муносабат қандай бўлишидан қатъи назар, муаммоларини ўз билганича ҳал этади.

Исроил ҳарбий борада Эрондан анча кучли — ушбу давлатлар ўртасидаги қарама-қаршилик динамикасини айнан у белгилайди

Исроил ва Эроннинг кўп йиллик қарама-қаршилиги анча ностандарт шароитларда кечмоқда. Бир томондан, яҳудий давлати ҳарбий-техник жиҳатдан Эрондан кучлироқ. Бошқа томондан — ушбу душманликнинг мафкуравий илҳомлантирувчиси айнан Теҳрон бўлиб қолмоқда: «Исроилга ўлим» шиори — Ислом инқилобининг ўзгармас меросидир.

Шу билан бирга, Эрон томони ўз заифлигини яхши билади — шу туфайли доимо Исроил билан тўғридан тўғри тўқнашувдан қочишга интилади ва ўз ҳудудига зарба берилиши хавфини минималлаштиради. Бундай хавотир 2022 йил кузида Эрондаги норозилик намойишлари чоғида юзага келган ва 2024 йил мартида сайловчиларнинг рекорд даражадаги паст иштироки билан, муқобил номзодлар иштирокига йўл қўйилмаган сайловлар давомида кучайган легитимлик инқирози фонида айниқса долзарб аҳамият касб этади. 

• 1 март куни Эронда бир вақтнинг ўзида ҳокимиятнинг муҳим икки органи учун умуммиллий сайловлар ўтказилди — мажлис (290 нафар депутатдан иборат бир палатали парламент) ва Экспертлар кенгаши (88 киши). Депутатлар тўрт йил муддатга сайланади, экспертлар эса — саккиз йилга. Кенгашнинг асосий функцияси — мамлакат олий раҳнамоси оятуллоҳ кетадиган тақдирда (бу умуман рўй бериши даргумон бўлган ҳолат) уни сайлаш ҳисобланади. Бу Эронда 2022 йил кузида, исломий «дресс-код»га амал қилмагани учун қўлга олинган Маҳса Аминий вафот этиши ортидан бошланган намойишлардан буён илк сайлов бўлди. Овоз беришнинг асосий натижаси (кутилганидек) Ислом Республикаси тарихидаги рекорд даражадаги паст давомат қайд этилиши бўлди — рўйхатга олинган сайловчилардан фақат 41 фоизи сайлов участкаларига чиқишган. Муқобил номзодлардан деярли ҳеч ким сайлов жараёнига қўйилмаган вазиятда консерваторлар ғалабага эришди.

Исроил ёки АҚШнинг эҳтимолий зарбаси ҳозирги режим рақибларини руҳлантиришга сабаб бўлиши мумкин. Шу туфайли фақат маълум нуқталарга йўлланадиган кам сонли зарбалар ҳам ички барқарорликка жиддий хавф туғдиради.

Шу билан бирга, Эрон кўп йиллардан буён вазифаси кучлар мавозанатини компенсация қилиш бўлган стратегия устида ишлаб келади. Бунинг учун мамлакат «Ҳизбуллоҳ», ҲАМАС, Ироқдаги Ҳашд аш-Шааби ва Яман ҳусийчиларини ўз ичига олувчи иттифоқчилар тармоғини ривожлантирмоқда. Бундан мақсад рақиб билан тўғридан тўғри тўқнашувга киришмай туриб, доимий жанг қилиш ҳисобланади. Қўғирчоқ қуролли тузилмалар — прокси — бунинг учун жуда мос келади.

Бундай ёндашув биринчи навбатда АҚШга нисбатан яхши ишлайди. Эрон америкаликларга зарба бермайди, лекин бу ишни уларнинг қуроллари билан ва Эрон ахборий кўмагида Ироқ ва Суриядаги гуруҳлар амалга оширади. Натижада Теҳрон АҚШ минтақани тарк этиши ёки ҳеч бўлмаса ўз мавжудлигини камайтириши умидида мунтазам равишда Вашингтонга босим ўтказади. Ўтган йиллар мобайнида тўғридан тўғри тўқнашувлардан қочишнинг уддасидан чиқилган: Доналд Трамп президентлиги даврида америкаликлар Қосим Сулаймонийни ўлдиргани истисно қилинса, АҚШ Эрон кучларига тўғридан тўғри ҳужум қилмаган.

Аммо Исроил билан муносабатларда бу тактика у қадар яхши иш бермаяпти. АҚШ сўнгги ўн йилликларда Эрон билан қарама-қаршиликда деярли фақат реакцион тарзда ҳаракат қилиб, Эрон таъсиридаги кучлар босимига жавоб қайтарган. Исроил эса ўзига кимдир зарба беришини кутиб ўтирмайди. Унинг ўзи доимий равишда вазиятни кескинлаштириб туради. Мамлакат мунтазам равишда Эронга киберҳужумлар амалга оширади, Эрон ҳудудидаги ядровий олимлар ҳамда ҳарбийларни ўлдиради, Суриядаги эронлик ҳарбийлар устига зарбалар беради. Яъни ҳарбий қарама-қаршиликдаги кун тартибини Эрон эмас, кўпроқ Исроил белгилайди.

Теҳрон эса Исроил билан кураш бошқа қўллар орқали ва ҳаддан ташқари экскалациясиз кечишидан манфаатдор. Аммо эндиликда яҳудийлар давлати Ислом Республикаси кучларига тўғридан тўғри зарбалар бериш орқали Эронни қарама-қаршиликнинг янги даражасига тортмоқда. Бунда мантиқ бор: тўғридан тўғри қарама-қаршиликда Исроил Эрондан анча кучлироқ. Шунинг учун, Исроил томони прокси-урушда қатнашиш ўрнига кўпроқ «очиқ кураш» йўлидан бормоқда — ва Теҳрон буни кўрмаганга ололмайди.

Консулхонага зарбага Эрон қандай кўринишда жавоб беришидан қатъи назар, ҳали ҳам катта уруш эҳтимоли катта эмас. Бу Теҳроннинг прагматизми туфайли — у ердагилар Исроил билан урушда устунлик Эрон томонида бўлмаслигини яхши тушунишади. Шу туфайли Ислом Республикаси нозик жавобни топишга интилмоқда: бунда жавобни ҳамма кўриши, шу билан бирга можаро катта урушга айланиб кетмаслиги керак бўлади.