Болалар адабиёти – муаммо нимада?

• Қуронов ҳозирда Ёшлар ишлари агентлигининг электрон ва аудио китоблар бўйича янги лойиҳаси – Mutolaa интеллектуал супериловасида болалар адабиёти бўлими бош муҳаррири бўлиб ишлаб келмоқда.

Болалар адабиёти – муаммолари кўп ва хўп айтиладиган, лекин бирор арзирли натижа, ечим кўрилмайдиган саноқли соҳалардан бири. Шу сабабли, доим муаммонинг моҳиятини излайман, баъзан оптимист, баъзан пессимист бўлиб мақолалар ёзаман. Таскин излайман.

Қуйида ҳам соҳадаги 8 йиллик фаолиятимда англаганларимнинг қаймоғини айтишга уриндим. Аниқроғи, бу ҳар-ҳар замон қилиб турадиган уринишларимнинг яна бири, холос... 

Мавзу...

Адабий учрашувда бир аёл менга савол берди: “Нега қаҳрамонларингиз тақдири бу қадар тўкис, нега зиғирча бўлса ҳам изтироб, айрилиқ йўқ? Ахир, ҳаёт ундай эмас-ку?!” Аёлнинг саволи, унинг маҳзун қарашлари мени довдиратиб қўйди. Жавобим йўқ эди, шунчаки, билмасдим...

Кейинроқ, чет эл болалар ёзувчиларининг бир подкастини тингладим. Унда эри тўсатдан вафот этиб қолган ва уч фарзанди билан бева қолган ёзувчи аёл қисмати ҳақида сўз борди. Аёл ўзи ва фарзандларини тушкунликдан чиқариш учун отаси вафот этган қаҳрамон ҳаёти ҳақида асар ёзади. Кутилмаганда, бу асар бестселлерга айланади...

Подкастни тингларканман, кўз олдимга ўша – савол берган аёл келди. Ҳойнаҳой, унинг фарзандлари ҳам айрилиқ аламини тотиб кўрган. Менинг идеал турмуш ҳақидаги асарим эса уларнинг руҳиятига акс таъсир кўрсатган!..

Шу-шу, болалар асарларининг мавзуси ҳақида кўп бош қотирадиган бўлдим. Ўйлаб қарасам, бизнинг болалар адабиёти ҳали ҳам у қадар ижтимоийлашмаган. Яъни ҳамон эртак ва достонлардаги идеал тақдир ва қаҳрамонларнинг таъсири кучли. Ҳаётий, маиший муаммолар ҳақида ёзишга эса кўпам уринмаймиз, гўё бу адабиёт эмас, адабиёт фақат чўпчак бўлиши шарт.

Адабиётни идеаллаштирганимиз сабаб биз дарсда иштонини ҳўллаб қўйган, бехос ел чиқариб юборган, пули йўқлиги сабаб тушлик қила олмайдиган ёки тилида нуқсони бор болаларнинг кечмиши ҳақида деярли ёзмаймиз. Биз учун адабиёт катта нарсалар, ғоялар ҳақида куйлаши зарур, тамом!    

Менимча, ўзбек болалар адабиёти трендга чиқа олмаслигининг асосий сабабларидан бири шу – мавзуларнинг ҳаётий эмаслиги билан боғлиқ.

Бадиий асар қиймати

Яқинда бир эколог билан суҳбатлашиб қолдим. Мавзу кесилаётган дарахтларга келганда, мутахассис кесувчиларга қарши кураш яхши самара бермаслиги, аввало, жамият аҳлига дарахтнинг қиймати ҳақида маълумот бериш лозимлигини айтди. Яъни дарахт фақат соя ва кислород берувчи нарса эмас, у ер ости сувларини тутиб турувчи, зарарли газ ва чангларни тортиб олувчи, руҳий қувват берувчи, хуллас, инсон ҳаётини таъминловчи ўсимликдир. Одамлар буни жамият даражасида англаб етса, дарахтлар кесилиши ўз-ўзидан тўхтайди.

Менимча, китобхонликни ривожлантириши учун ҳам мутолаанинг аҳамияти ҳақида етарлича тасаввур бўлиши керак. Чунки кўпчилик китобга билим ва тарбия манбаси сифатидагина қарайди, холос. Афсуски, бундай қараш ижодкорларда ҳам мавжуд.

Бундай “ғалати қараш”нинг моҳияти шуки, болалар учун ёзилган асарда албатта катта ҳикмат, тарбиявий ғоя бўлиши шарт. Мана шундай қараш туфайли биз 5 ёшли бола учун ҳам “ҳикматли” асарлар ёзиб, уларни ўқишдан бездирамиз. Йўқ, бола шунчаки ўқиб малака ошириши, матнни ҳис қилиши, ҳаракат ва маълумотлар кетма-кетлигини кузатиши учун ҳам содда асарлар ёзиш мумкин-ку! Масалан, “Китоб столнинг устида. Китоб столнинг остида. Китоб столнинг ортида. Энди китоб қаерда? (расм)“ каби жуда содда матнлар биз учун маънисиздек, бадиий асар эмасдек туюлади. Сабаби 5-6 ёшли бола шу матн воситасида жуда муҳим “бошқа” кўникмаларни ўзлаштириши ҳақида тасаввурга эга эмасмиз. Аслида шу шаклдаги расмли асарлар болаларда нарса ва ҳодисаларни таниш, тушуниш, матндаги маълумотларни англаш каби муҳим ҳаётий кўникмаларни шакллантиради. Унинг тафаккурини чархлайди. Ишонинг, мутолаа орқали шаклланадиган таҳлилий, танқидий тафаккурни бошқа бирор фан бера олмайди!

Шундай экан, болалар адабиёти фақатгина равон ўқиш, бадиий асардан завқланиш ва ундан ҳикмат излашдан иборат эмаслигини англаб олишимиз шарт. Биз болалар китобхонлиги уларнинг келажаги учун худди сув ва ҳаводек ҳаётий зарурат экани тушуниб етсак, ўзимиз билмаган ҳолда болалар адабиёти ривожига ҳам ҳисса қўша бошлаймиз.

Илм ва таълим

Болалар адабиёти муаммолари деганда фақат шу соҳа ва ижодкорлар билан боғлиқ камчиликларни тушунишимиз хато бўлади. Бу кенг, комплексли муаммо бўлиб, илм (тилшунослик, адабиётшунослик, санъатшунослик ва руҳшунослик) ва умумтаълим билан бевосита алоқадор жараёндир. 

Яқинда PISA – халқаро ўқувчиларни баҳолаш дастури бўйича жуда ёмон натижа қайд этганимиз ва дунёда таълими энг сифатсиз давлат қаторидан ўрин олганимиз жамоатчиликнинг кескин муҳокамасига сабаб бўлди.

PISA тадқиқотларидан ёмон натижа қайд этганимиз болалар адабиётидаги муаммоларимиз билан ҳам боғлиқ эканини унутмайлик. PISA баҳолайдиган ўқиш саводхонлиги кўникмаси болаларда кичик ёшдан ривожлантириб борилади. Юқорида айтганимиздек, адабиётимизда замонавий болалар эҳтиёжига мос, сифатли матнлар жуда-жуда кам.

Қолаверса, ўқиб тушуниш кўникмаси аниқ таълимий мақсадларни қамраб олган бўлиб, ўқишлилик даражаси (readability) боланинг ёшига мос матнлар асосида шакллантирилади.

Болалар адабиётида ёш категорияси ва матннинг ўқишлилик даражаси жуда муҳим омил. Биз одатда 10 ёшли болага 15 ёшли боланинг китобини тутқазиб ўқи деймиз. Бола бу китобни ўқишга ҳам, тушунишга ҳам қийналади. Натижада мутолаадан безиб қолди. Бу ҳолнинг олдини олиш учун 0+, 3+, 6+ каби ёш категориялари белгиланиши лозим.

Энди ўйлаб кўринг, бизда ёш категориялари қайси мезонлар асосида белгиланади? Муаллиф ёки муҳаррирнинг шахсий қаричларидан бошқа мезон йўқ-ку!

Аслида, буларни белгилаш учун тилшунослар тадқиқотлар ўтказиши, гап ва матн қурилишининг мураккабликларини, сўз маъноларини тушуниш даражасини турли ёшдаги болаларда тажрибадан ўтказиши керак. Хорижда буларнинг бари ишлаб чиқилган, сўнгги вақтларда замонавий ўзбек тилшунослари орасида ҳам бу борада дастлабки тадқиқотлар ўтказилди (бу жуда-жуда оз). Хуллас, шундай тадқиқот натижалари асосида махсус дастур яратилади ва матн шу дастурга жойланганда унинг ўқишлилик даражаси, ёш категориясига доир таҳлиллар чиқиб келади. Масалан, русларнинг textometr.ru платформаси орқали, бевосита ўзингиз синаб кўришингиз ҳам мумкин. Бу платформа рус тилидаги матнларни таҳлил қилиб, унинг мураккаблик даражасини аниқ таҳлиллар билан кўрсатиб беради.

Мен тажриба учун Николай Носовнинг “Билмасвой билан дўстларининг бошидан кечирганлари” асаридан кичик бир парчани таҳлилга тортдим. Дастур матн юзасидан қуйидаги хулосаларни чиқарди:

1. матн мураккаблик даражаси бўйича 9-10 ёшдаги болаларга мос келади;
2. флэш формуласига кўра (матннинг ўқишлилик даражаси —readibility) 51 балл олган;
3. рус болаларининг истеъмолида бўлган энг фаол 5000 сўзга 88 фоиз мос келади;
4. айрим сўзлар (“одуванчик”, “коротышка”, “маргаритка” каби) шу ёшдаги болага нотаниш бўлиши мумкин.

Энди тасаввур қилинг, бизнинг қўлимизда ҳам шундай таҳлил имконига эга тизим бўлса! Бу болалар учун ёзилган китоблар, мактаб дарсликларининг матни ҳақида аниқ хулосаларга келишимизга кўмак беради. Ўз-ўзидан таълим сифатига таъсир этади, болаларнинг матнни ўқиш ва тушуниш даражаси ортишига, китобхонлик ривожланишига туртки бўлади.

Агар биз чиндан ҳам таълимимизни ривожлантириш, яқин келажакда PISA дан юқори натижалар қайд этишни кўзласак, сифатли болалар адабиётини яратиш устида бош қотиришимиз шарт. Бунинг учун энг аввало қуйидаги ишларни амалга ошириш зарур:

• болалар учун ёзилган матнларнинг ёш категорияларини белгиловчи мезонларни ишлаб чиқиш;
• ўзбек тилининг изоҳли ва имло луғатига киритилган сўзларни болаларнинг ёши, тушуниш даражасига мувофиқ тарзда таснифлаш (сўзлар банки);
• болалар учун ёзилган матнларнинг ўқишлилик даражасини (readibility) аниқловчи мезонларни ишлаб чиқиш;
• болалар учун ёзилган матнларни ўқиб тушунишни баҳоловчи мезонларни ишлаб чиқиш.

Билишимиз муҳимки, мазкур масалалар дунёнинг жуда кўплаб давлатларида, айримлари ҳатто қўшни Қозоғистон, Қирғизистонда ҳам ишлаб чиқилган. Биз ҳам бу муаммоларга илмий ечим топмас эканмиз, китобхонликни ривожлантириш суст кечаверади. Унутманг, таълим ва болалар адабиёти эгиз жараён.

Давлат ва рағбат

Мен бирор бошқа иш қилмай фақат ижод қилгим, излангим келади. Ватанини, миллатини севадиган одам ўз халқи учун нимадир қилсам деб куйинади. Шахсан, ана шу мақсадга бирор ташкилотда фаолият кўрсатиб эришаман деб ўйламайман. Менинг тараққиёт учун ҳиссам китобларимдир! Шу сабабли менда болалар учун китоб ёзишдан бошқа ташвиш бўлмаслиги керак. Афсуски, реаллик ундай эмас. Тирикчилик ғамида мунтазам бошқа ишлар билан бандман. Зеро китоб ёзиб тирикчилик қилиб бўлмайди!

Устоз ижодкорлар илгари тирикчилик ғамида бўлмаганликлари, ёзган асарлари учун бемалол битта машинага етадиган қаламҳақи тўланганини айтиб беришган. Шунинг учун ҳам улар хотиржам ижод қила олган.

Ўйлайман, нега давлат минглаб спорт усталари учун шунчаки “уста” бўлгани сабаб маош тайинлайди-ю, 10 ёзувчига маош тайин қила олмайди? Сабабини биламан, юқорида айтганимдек, бунинг аҳамиятини ҳали жамият, давлат даражасида англаб етмаганмиз. Болалар китобхонлиги йўлида бир кунлик дабдабали тадбир қиламиз, оддий чироқлар, лед экранлар учун юз миллионлаб пул ажратамиз, бироқ ижодкорга ёзган асари учун 5 млн сўм бера олмаймиз...

Яна ўйлайманки, давлат болалар адабиётига пул ажратаркан, худди таълим каби, келажак учун муҳим инвестиция қилаётганини англаши зарур. Болалар адабиётини илмий ва ижодий жиҳатдан ривожлантириш учун давлат дастурлари қабул қилиниши, соҳага етарлича пул ажратилиши, болалар нашрлари учун солиқ имтиёзлари берилиши, муаллифларни рағбатлантирувчи тизим ташкилланиши керак. Бироқ, ундан ҳам олдин соҳаларга бунинг муҳим эканини англайдиган раҳбарлар тайин этилиши зарур...

Мавзуни оддий статистика билан ёпаман. 2023 йилда Жанубий Кореяда 7.3 млн бола учун жами 70 млн нусхада китоб нашр этилган. Ўзбекистонда 10.5 бола учун жами 8.5 млн нусхада китоб чиқарилган. Хулоса, ўзингиздан...

Янги адабий мактаб ва жанрлар танқислиги

Ҳожиакбар Шайхов асарларини ўқирканман, бир савол менга сира тинчлик бермайди: мустақилликдан кейин болалар адабиётида ўзига хос “эпидемия”га айланган “Сариқ девни миниб” асари ўрнида Шайховнинг илмий-фантастик асарлари бўлганда, ҳозирги ёшларнинг дунёқараши, илмий салоҳияти, давлатимизнинг ялпи ички маҳсулотининг ҳажми қай даражада бўларди?

Албатта, бу саволларга аниқ жавоб бериш мушкул. Бироқ фантастиканинг давлат иқтисодиёти ривожида каттагина ҳиссаси борлигига шубҳа йўқ!

Юқорида “Сариқ девни миниб” асарини эпидемияга қиёслаш билан уни, асло, камситмоқчи эмасман. Бу асар сўзсиз адабиётимизда болалар учун ёзилган энг яхши асарлардан. Муаммо шуки, охирги ўн йилликларда болаларга ундан бошқа асарни тавсия қилмай қўйдик. Китоб расталарида ҳам, турли тадбир ва танловларда ҳам асосан “Сариқ девни миниб” асарига эътибор қаратилди, филмлари ишланди. Исталган боланинг қўлидан тутиб кимни ўқигансан деб сўранг, “Худойберди Тўхтабоевнинг “Сариқ девни миниб” асарини” деб жавоб беради. Гарчи ўқимаган бўлса ҳам шу асарни яхши танийди-да… Ўйлайман, нега шундай бўлди?

Менимча, барига коммунистик мафкура ва унинг ғоявий тарғиботчиси социалистик реализм методи сабабчи. Коммунизм фантастикани хушламаган. Унга коммунизмнинг шонли истиқболидан чалғитувчи, ўқувчини хаёлпараст қилиб қўювчи жанр сифатида қаралган. Шу сабабли ўз вақтида Ҳожиакбар Шайхов, Тоҳир Малик, Маҳкам Маҳмудовнинг асарлари шўро адабиётшунослиги томонидан қаттиқ танқид қилинган, асарлар кенг тарғиб қилинишига имкон берилмаган. Шундай қилиб, фантастик китоблар одамларда ижтимоий, бадиий аҳамияти паст асарлар сифатида таассурот қолдирган. Афсуски, мазкур ҳол мустақилликдан кейин ҳам давом этди. Шўролар даврида суяги қотган аксар адабиётшунослар, зиёлилар фантастикани писанд қилмадилар. Бунга шахсан ўзим кўп бор дуч келдим. Нима эмиш, фантастика бадиий асар эмасмиш, у ўқувчига эстетик завқ бермасмиш...

Ўрни келганда эслаб ўтиш зарур, ўтган асрнинг 70–80 йилларида Хитой коммунистик партияси ҳам фантастика болаларнинг дунёқарашига салбий таъсир қилади, уларни реал ҳаётдан узоқлаштиради деган важ билан бу жанрдаги асарларни муайян даражада чеклашга уринган. Аммо йиллар ўтиб бу тадбир болалардаги илм-фанга бўлган иштиёқ сўнишига, улардаги ихтирочилик қобилиятларини ривожланмай қолишига сабаб бўлаётгани маълум бўлади. Шундан сўнг Хитой ҳукумати фантастик асарлар ёзиш, бу йўналишда ижод қилувчиларни қўллаб-қувватлаш бўйича йирик дастурлар ишлаб чиқади. Бу ижобий таъсир қилиб, Хитойнинг бугунги тараққиётига муайян даражада ҳисса қўшади. Ҳозирда бестселлерга айланган фантастик асарларнинг кўпи хитойлик ёзувчилар қаламига мансуб.

Нафақат фантастика, балки фентези, комикс, расмли китоб каби замонавий жанрларга эҳтиёж кучли. Сабаби ҳозирги болалар деярли эртак ўқимайди, улар бошқа дунёда яшайдилар. Замонавий жанрларни ўқиган авлоддан муҳандислар, физик, кимёгар ва биологлар етишиб чиқади. Шу сабабли бу йўналишга ҳукумат даражасида эътибор қилиниши, соҳани ривожлантириш учун давлат лойиҳалари эълон қилиниши керак деб ҳисоблайман. Бунда турли ёш тоифаси учун хорижий фантастик асарларни таржима қилиш, миллий ёш фантаст ёзувчиларни рағбатлантириш, мактаб дастурларида албатта фантастик асарларни мажбурий ўқиладиган асарлар рўйхатига киритиш, янги адабий мактабларни шакллантириш зарур.     

Болалар адабиёти бозори

Талаб ва таклиф бозори бир қарашда адолатли кўрингани билан ўта шафқациз. Яъни талаб бўлмаса, минг уринманг бирор соҳани ривожлантира олмайсиз. Афсуски, бизда болалар адабиётининг бозори мавжуд эмас. Катта талаб ҳам, яхши таклиф ҳам йўқлиги сабаб ижод ривожланмайди. Шундай экан, давлат миқёсида ана шу бозорни шакллантиришга уринишимиз лозим.

Бунга қандай эришиш мумкин? 

Аввало, истеъмолчиларни кўпайтириш билан. Яъни болалар китобхонлиги муҳим эканини англайдиган жамиятни тарбиялаш орқали оммани китоб сотиб олишга ўргатиш мумкин. Бунинг учун юқорида санаб ўтган муаммоларимизга бирма-бир ечим топиш керак бўлади.

Масалан, мен ҳозир фаолият юритаётган “Мутолаа” лойиҳасининг бош мақсадларидан бири юртимизда китоб ва китобхонлик бозорини шакллантиришдан иборат. Бунинг учун биз одамларга сифатли электрон ва аудиокитоблар ҳамда қулай мутолаа жараёнини таклиф қиляпмиз.

Биз “Мутолаа” да болалар адабиётининг ёрқин келажагини яратмоқчимиз. Биринчи қадамни биз асарларни илмий-методларга таянган ҳолда ёш тоифаларига ажратишдан бошладик. Биз болалар ижодкорларини бирлаштириш ва уларни қўллаб-қувватлаш учун “Мутолаа” қошида тажриба ижод мактабини ташкил қилдик. Унда нафақат ёзувчилар балки педагоглар, психологлар, рассом-дизайнерлар ҳам бирлашган бўлиб, бу болалар адабиётининг эртаси учун муҳим қадам бўлиши аниқ. Адабиётни ривожлантириш орқали ўзбек болалар китоб бозорини шакллантириш бош мақсад қилиб олинган.

Лекин булар ҳам соҳанинг тўлиқ оёққа туриши учун бари бир камдек. Болалар китобхонлиги давлат тараққиёти учун муҳим эканини жамият даражасида англаб етмас, том маънода китобхон миллатга айланмас эканмиз, бари беҳуда!

Саъдулло Қуронов