Ўзбекистонда сув ресурслари тақчиллиги: муаммолар ва ечимлар

Прогнозларга кўра, 2030 йилга бориб, Ўзбекистонда йилига 7 миллиард куб метр сув етишмовчилиги кузатилади, бу айни пайтдаги ҳажмнинг 25 фоизи деганидир. 2050-йилга бориб эса мазкур кўрсаткич икки баробар ошади, яъни сув тақчиллиги 15 миллиард куб метрга етади. Табиийки, сув ресурсларининг тобора ошиб бораётган тақчиллиги мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишида жиддий тўсиқ бўлиши мумкин.

Аслида, Ўзбекистон сувдан фойдаланиш самарадорлигини оширишда катта захираларга эга. Сувнинг асосий истеъмолчиси қишлоқ хўжалиги соҳаси бўлиб, унда самарасиз ҳисобланадиган анъанавий «жўякли» суғориш усули ҳанузгача кенг қўлланади. Бундан ташқари, экинларни суғоришда фойдаланиладиган сув ресурсларининг учдан бир қисмидан кўпроғи табиий қопламали ирригация тармоқларида йўқотилади. Шу боис, самарали сув тежовчи технологияларни кенг жорий этиш ва ирригация тармоқларида сув исроф бўлишини кескин камайтириш яқин келажакда кутилаётган сув тақчиллиги муаммосининг ягона ечимидир.

Асосий муаммолар: ерости сувлари камайиши, иқлим ўзгариши ва Қўштепа канали

Ўзбекистоннинг ерусти сув ресурслари танқис ҳудудларида боғбонлар ва сабзавот етиштирувчилар плантацияларни суғориш учун артезиан горизонтларидан, яъни 5-10 метрдан 200 метргача бўлган чуқурликдан сув олишади. Артезиан сувлари энг муҳим фойдали қазилмалар сирасига киради ва ушбу «олтин захира»дан ортиқча фойдаланиш ичимлик суви тақчиллигига олиб келиши аниқ.

Расмий манбаларга кўра, мамлакатнинг етти вилоятида ерости сувлари сатҳи пасайиши кузатилган: Навоий, Самарқанд, Жиззах, Қашқадарё, Наманган, Фарғона ва Андижон вилоятларининг қатор туманларида ерости сувлари сатҳи 5 метргача пасайган. Натижада, 2023 йилнинг сентябрида ерости сувлари сатҳи пасайиб бораётган 23 туманда қудуқларни бурғулашга нисбатан мораторий жорий этилди.

Сув масаласида Ўзбекистоннинг трансчегаравий қарамлик даражаси жуда юқори – мамлакат сув ресурсларининг атиги 20 фоизи ўзимизда, қолган катта қисми эса қўшни давлатларда шакллланади. Мамлакат ташқарисидан кириб келадиган икки асосий дарё — Сирдарё ва Амударёларни сув билан таъминловчи музликлар қисқариши ушбу дарёлардаги сув ҳажмининг камайишига олиб келмоқда. Зеро, сўнгги 50 йил ичида иқлим ва антропоген ўзгаришлар туфайли Сирдарё ва Амударёдаги сув ҳажми 20 фоизга камайди.

Ўзбекистон трансчегаравий сув ресурсларига юқори даражада қарамлиги боис, у қўшни мамлакатларда сувдан фойдаланиш борасидаги ўзгаришларга нисбатан заифдир. Амударёда сув ҳажми камайиши фонида қўшни Афғонистонда қурилаётган Қўштепа канали вазиятни янада оғирлаштиради. Канал қуриб битказилгач, Амударё сувининг салмоқли қисми Афғонистон шимолидаги туманларга йўналтирилади. Сўнгги прогнозларга кўра, Амударё ҳавзасида Ўзбекистондаги сув ҳажмининг умумий қисқариши Қўштепа канали ва иқлим ўзгариши ҳисобига 2028 йилда 19 фоизгача, 2030 йилда 29 фоизгача етиши мумкин.

Мамлакат иқтисодиётида истеъмол қилинадиган сув ресурсларининг 85-90 фоизи қишлоқ хўжалиги соҳаси ҳиссасига тўғри келади. Лекин суғориладиган қишлоқ хўжалиги ер майдонларининг катта қисми анъанавий ва самарасиз ҳисобланадиган «жўякли» усулда суғорилади. 2023 якуни ҳолатига кўра, жами суғориладиган қишлоқ хўжалиги ер майдонларининг (суғориладиган экин ерлари ва мевали/резавор боғлар назарда тутилган; томорқа ерлари ва бошқа турдаги суғориладиган ерлар бундан мустасно) атиги 15 фоизида замонавий ва самарали сув тежовчи технологиялари – томчилатиб суғориш ва ёмғирлатиб суғориш жорий қилинган. Бундан ташқари, табиий қопламали ирригация тармоқларида ҳар йили 14 миллиард куб метр ёки 36 фоиз сув ҳеч бир иқтисодий фойдасиз бой берилади. Бир сўз билан айтганда, мамлакат қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш самарадорлиги ҳозирча анча паст даражада қолмоқда. Ва бу республикада сув тақчиллиги муаммосини сувдан фойдаланиш самарадорлигини кескин ошириш ҳисобига ҳал этиш учун катта захиралар ёки имкониятлар мавжудлигидан далолатдир.

Сувни тежаш бўйича фавқулодда иш режимига ўтиш

Ўзбекистонда сув тақчиллиги хавфи сабаб, сўнгги йилларда мамлакат ҳукумати яқин келажакда кутилаётган сув инқирозини бартараф этиш бўйича фаол чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Мамлакат Президенти 2023 йилнинг ноябрь ойи охирида «2024 йил — сувни тежаш мақсадида фавқулодда иш тизимига ўтиш даври бўлиши»ни таъкидлаган эди.

Бунда ирригация тармоқларида сув исрофини камайтириш учун канал ва ариқларни бетонлаш муҳим вазифа сифатида белгиланди. Мамлакат сув хўжалиги соҳасида 2024-йил – «каналларни бетонлаш бўйича зарбдор йил» деб эълон қилинди. Бир йилдан сўнг, яъни, 2024 йил ноябрь ойи бошида бўлиб ўтган Президент иштирокидаги йиғилишда 550 километрлик ариқ ва каналларни бетонлаш орқали йилига 450 миллион куб метр сув тежалиши қайд этилди.

Фермерлар ва кластерлар ҳам 13 минг километр ички тармоқларни бетонлаштирди. Яқин келажакда бажарилиши керак бўлган вазифалардан бири сифатида 18 минг километр магистраль ва 94 минг километр ички каналларни бетонлаштириш белгиланди, бу эса йилига миллиардлаб кубометр сув тежалишига имкон беради.

Иккинчи муҳим вазифа сифатида сув тежовчи технологияларни жорий этиш белгиланган. Сўнгги йилларда фермер/деҳқон хўжаликларининг анъанавий «жўякли» суғоришдан томчилатиб суғориш усулига ўтишини рағбатлантириш мақсадида давлат томонидан кенг кўламли қўллаб-қувватлаш чоралари белгиланган. Ушбу чора-тадбирлар субсидия (томчилатиб суғориш тизимини ўрнатиш харажатларининг бир қисмини қоплаш)лар, имтиёзли кредитлар ва солиқ имтиёзларини ўз ичига олади. Жумладан, 2025 йил 1 январдан бошлаб, интенсив мевали боғ ва узумзорларда томчилатиб суғориш тизимлари ўрнатилгани учун субсидия миқдори 2 баробар оширилди — 1 гектар учун 16 миллион сўмгача белгиланди. Субсидия миқдорининг кескин оширилиши сув таъминоти муаммосиз бўлган ҳудудларда томчилатиб суғориш технологиясини боғдорчилик соҳасига татбиқ қилишда яхшигина рағбат бўлади.

Сув қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштиришнинг муҳим омилларидан бири бўлиб, сув ресурслари қисқариши шароитида ушбу омил муҳим иқтисодий ресурсга айланади. Сув тежовчи технологиялар ўрнатишни рағбатлантиришга қаратилган кенг кўламли давлат қўллаб-қувватлови билан бир қаторда ушбу иқтисодий ресурснинг нархи ҳам катта аҳамиятга эга. Айни пайтда суғоришда фойдаланиладиган сув солиғи 1 метр куби учун 100 сўм этиб белгиланган. Аммо бу мазкур ресурс камайиб бораётгани шароитида ундан фойдаланиш учун анча паст қиймат. 

Маълумки, муайян иқтисодий ресурснинг арзонлиги ишлаб чиқарувчида ушбу ресурсни тежашга рағбат уйғотмайди. Бошқача айтганда, ишлаб чиқарувчи учун арзон ресурсни тежашдан маъно йўқ. Шу боис, сув тежовчи технологиялар ўрнатишни давлат томонидан қўллаб-қувватлашга қаратилган кенг кўламли чора-тадбирлар амалга ошириш билан бир қаторда, суғоришда фойдаланиладиган сувнинг қиймати (ёки сув солиғи) шундай бўлиши керакки, агробизнес нуқтайи назаридан уни тежаш учун тўлақонли асос бўла олиши керак.

Наврўз Хуррамов тайёрлади.