Шўрпешона кооперативлар – махсус қонун чиққанига қарамасдан соҳа ривожланмаяпти

Дунё амалиётида ўта кенг ёйилган қишлоқ хўжалиги кооперативлари институти Ўзбекистонда куртак ҳолидаёқ сўндириляпти. Қишлоқ хўжалигини соғломлаштириш, эркин бозорга яқинлаштириш йўлида муҳим омил бўлган кооперативчилик сунъий тўсиқларга учраяпти.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Кооперативлар. Охирги бир неча йилда бу сўзни жуда кўп марта айтдим. Айтгим ҳам келмай қолди. Чунки қанча гапирилмасин, Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги кооперативлари ривожланмади. Бутун бошли Сурхондарёда масалан, шу пайтгача атиги 4 та қишлоқ хўжалиги кооперативи очилди. Сабаби оддий – йўл беришмайди, минг бир усул билан кооператив тузишга тўсқинлик қилишади. Нега? Чунки кооперативлар бу – мустақил фермерлар бирлашмаси, пахтани масалан, ўз пулига етиштиради ва табиийки, ўзи сотади. Маҳаллий ҳокимларнинг фикрича, мустақил фермерлар кўпайиб кетса, кластерларга ҳеч ким тобе бўлмай қўяди.

Кластерлар ҳокимларга нимага керак ўзи? Саволга жавоб оддий – ўзингиз тушуниб турган бўлсангиз керак – “тирикчилик”, соҳанинг ва халқнинг зарарига хизмат қиладиган “тирикчилик”. “Конверт” деб номланади бу “тирикчилик”. Мана шунақа содда формула. Ўзбекистон қишлоқ хўжалигининг тақдири эса уларни қизиқтирмайди. 

Қишлоқ хўжалиги кооперативи ўзи нима? Бутун дунёда қўлланадиган бир нарса. Содда қилиб айтганда, мустақил фермерлар фаолияти самаралироқ бўлиши учун кучларини бирлаштиради – “бирлашган ўзар” формуласи.

Улар биргаликда уруғ, ўғит, ёқилғини сотиб олишади, оқибатда бу ашёлар арзонга тушади. Қиммат техникаларни биргалашиб сотиб олишади. Етиштирган маҳсулотларини ҳам катта партия қилиб сотишади, майда бўлак қилиб эмас. Ўртакашларга чиқим қилмасдан. Молия ташкилотларидан бирга қарзлар олиш осонлашади. Кучни бирлаштириб қайта ишлашни ташкил қилишади. Катта ишлаб чиқарувчи сифатида нархни савдолашиш имконияти ошади, майдасида унақа имконият ўта паст. Кооперативга бирлашган фермерларнинг экспортга чиқиши ҳам осонлашади. Катта ишлаб чиқарувчи маҳсулот сифатини ҳам ошириши, стандартларга амал қилиши осонлашади. 

Табиийки, бундан бутун жамият ютади – ривожланган қишлоқ хўжалиги ҳаммага керак. Кооперативлар мамлакатнинг ялпи маҳсулотини кўпайтиради.

Муҳим жиҳати – ҳақиқий кооперативларни тузишга... манфаат чорлайди. Топшириқ эмас. Бунақа кўнгилли бирлашув оқибатида катта ишлар қилинади, завод-у фабрикалар табиий равишда юзага келади – шижоатдан куч олган ҳолда, буйруқ билан эмас.

Юрак ютиб таҳририятимизга мурожаат қилган “Ҳосилдор олтинтола” кооперативи раиси Абдурасул Ҳаитовни тинглаймиз. У бир ойдан бери муаммосини ҳал қилолмай Тошкентда яшаб турибди, уйи узоқ Сурхондарёда бўлса ҳам. Мазкур кооперативга 12 нафар фермер бирлашиб, 360 гектар майдонда пахта етиштирган. Аммо Агроплатформа деган ресурсга бу кооперативнинг ҳосили киритилмаган. Натижада битта расмиятчилик сабаб кооператив ўзи етиштирган пахтани сақлаши мумкин бўлмай турибди.

- Нега кооператив тузишга қарор қилдингиз?

- Кластер ўз вақтида пулларимизни бермади. Бу йилги топширган пахтанинг пулини келгуси йил ҳам ололмадик. Айланма маблағларимиз аста-секин тугаб бораверди. Рентабеллик пасайиб кетавергандан кейин маслаҳатга келдик: кооператив тузмасак, бўлмас экан. Пахтанинг баҳоси жуда паст, харажатларни қопламайди. Қачонки кооператив тузиб, ўзимиз пахтани жамғариб, бунт қилиб, заводларда қайта ишлаб, биржа орқали ўзимиз сотадиган бўлсак, яхши нархга сотар эканмиз. Кооператив тузишга келишаётган пайтда бизга босимлар бўлишини билгандик. Лекин қайтмай, ишлаймиз, бошқа чорамиз йўқ дедик.

- Натижа қандай бўлди?

- Ўз ҳисобимиздан 12 фермер 360 гектар ерда пахта етиштирдик. Сувдан қийналдик бу йил сув кам бўлди.

- Ҳозир қандай муаммоларга дуч келиб турибсизлар?

- Президентимизнинг еттинчи қарори бўйича кооперативлар 1 майгача сақлаш омборларини рўйхатдан ўтказиши керак эди. Улгурмай қолдик. Икки ой муддат бор эди.

- Нега бунақа қисқа муддат?

- Бу саволга жавоб беришга қийналаман.

- Улгура олмасин дегандай туюляпти-да менга.

- Қисқа муддатга қарамасдан, пахтани бунт қиладиган техникаларни сотиб олдик. Пахтани жамлайдиган ерни ижарага олдик. ГОСТ-стандартдан ўтказишимиз керак эди ўша сотиб олинган техникаларни. Ўтказгунимизча олти кун ўтиб кетди муддатдан. Вилоят Агроинспекциясига борганимизда, “энди сизлар кечикдиларинг, энди бўлмайди”, дейишди. Қайта-қайта мурожаат қилдик. Очиқ мулоқот ўтказилди Тошкентда. У ерда ҳам мурожаат қилдим. Муддатни 1 сентябргача чўзишни сўрадим. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги бу масалани кўриб чиқамиз, деб ваъда беришди. “Ишларинг ҳал бўлиб қолади”, дейишди. Шуни кутиб турибмиз ҳозирча.

- Пахта қачон пишади?

- Сентябр бошида пишади. Қисқа вақт қолди.

- Битта қоғоз ҳал қиладими бу нарсани?

- Шундай. Агроплатформага киритмасак, биз пахтани ўзимиз махсус пунктга жамғара олмаймиз.

 - 360 гектар пахтанинг тақдири нима бўлади, агар мана шу нарса ҳал бўлмаса?

- Бу муаммо.

- Билмайсизми нима бўлишини?

- Билмайман.

- Ўйлашимча, сизларни мажбурлашади пахтани кластерга топширишга.

- Шундай. Маҳаллий ҳокимиятлар ҳозирданоқ 15 кун муддат билан берди хат билан, “қайта фючерс шартномасини тузасизлар”, деб. Мажбурлашга ўтишган.

- Гўёки уюштирилгандай. Қарорнинг ичига қисқа муддат киритиб, сизларга имкон бермаслик ва натижада пахтани охир-оқибат кластерга топшириш учун. Шундай туюляпти менга. Сизга-чи, сизга қандай туюляпти?

- Бизга ҳам шундай туюлади. Чунки бунча сарсонгарчилик кимга керак эди? Ўзимиз учун ишлаймиз-ку. Ўзимиз учун пахтани жамғарамиз. Бошқа давлатга сотолмаймиз. Қайта ишлаб, уч хил, тўрт хил маҳсулот олиб, биржага қўйиб сотмоқчимиз, холос. Иш ўрни ҳам яратилади.

Сурхондарё вилояти бўйича тўртта кооператив бор. Қумқўрғон туманида битта кооперативмиз. Ўгайга ўхшаймиз. Йиғилишларда ҳам ажралиб турамиз, ўгайга ўхшаб.

- Орзунгиздаги фермерчилик ҳақида гапириб беринг.

- Биринчи навбатда фермер эркин бўлиши керак. Топшириқлар, босимлар бўлмаслиги керак. Соддалаштирилган солиқ тизими бўлиши керак. Сув билан таъминлашда адолат бўлиши керак. Ҳозир тенгсизлик бор.

- Сизга ўзи ҳоким керакми? Фаолиятингизни бошқариб, буюриб, “мана буни қил, буни қилма”, мажлисларга чақириши, дўқ уриши... Сиз ўшасиз ҳам фаолият юрита олмайсизми?

- Бир ойда бир марта чақириб, камчиликларни айтишса бўларди.

- Ҳокимсиз ҳам ўз муаммо, камчиликларингизни аниқлай олмайсизми?

- Аниқлаймиз. Пахта териш машинасини лизингга оляпмиз. Беш ойда бўлаётган иш бу. Беш йил, 10 йиллаб фаолият кўрсатсак, келажакда заводлар қуриб оламиз. Қишлоққа саноатни олиб кирамиз. Иш ўринлари яратишимиз мумкин. Кўпроқ эркинлик бўлиши керак.

- Фаразан 20 йил олдин ўша сиз айтаётган эркинлик фермерларга берилганда, бир тасаввур қила оласизми, ҳозир соҳа қандай кўринишга келган бўларди?

- Ривожланиб кетган бўларди. Хитойни олайлик масалан, қисқа даврда қанчалик ривожланиб кетди. Уларда фермер ҳатто туман раҳбарларини танимайди. Яқинда бири билан гаплашиб қолдим. “Танимаймиз ҳам”, дейди. Чунки ҳамма ўзи учун ишлайди-ку.

- Ўзи учун ишлайди. Яъни ортиқча, кераксиз назорат бу – фаолиятга тўсиқ. Мансабдорнинг кайфиятига ёқмай қолиши мумкин нимадир, шунга боғлиқ бўлиб қолади фаолият.

- Кўнглига қараб ишлаб юрасиз. Биз кимларгадир ёқмаймиз. Фермерларнинг кооперацияга бирикиши ҳам қийин. 10 та, 20 та ё 30 та одамнинг фикри бир жойдан чиқиши – қийин масала.

- Манфаатни кўргандан кейин келишиш ҳам осон бўлиб қолади-да.

- Манфаатни кўрмасданоқ бирикиб ишлаб келяпмиз. Агар манфаатни кўрса, булар яна жипслашади. Яқин йилларда кооперативга бириккан фермерларимизнинг ҳаммасини томчилатиб суғоришга ўтказмоқчимиз. Сувни иқтисод қилади, биринчидан. Пахтанинг ҳосилдорлиги кўпаяди.

- Ерни яхши ҳолатда сақлаш имконини беради.

- Шундай. Ёқилғи-мойлаш материаллари, тракторлар ишламайди кейин. Ўғитлар ҳам шу томчилатиб суғориладиган шланглар орқали берилади. Биз шунинг устида ишлаяпмиз, кооператив аъзолари. Ҳукумат раҳбарларидан илтимос қилардик, кооперативимизни Агроплатформага киритишда ёрдам қилсинлар.

- Яъни бу ерда қайсидир бир арзимас қоғозбозлик учун сизларнинг 360 гектарда экилган пахталарингизнинг тақдири номаълум бўлиб турибди. Шундайми? Қайсидир бир қоғоз учун, тугма билан бажариладиган иш учун. Шундайми?

- Шундай. 20 сотих томорқаси бор одам харажатига пул тополмайди. Бу фермерлар эса 360 гектар ерни ўз ҳисобидан етиштирмоқда. Яна, қўшимчасига, пахтани жамғарадиган пунктга керак бўлган асбоб-ускуналарни кенгашиб сотиб олдик. Лаборатория асбоб-ускуналарини сотиб олдик. Брезентларни сотиб оляпмиз. Чунки манфаат кўриниб турибди. “Лазер”ни, ер текислагич агрегатлар олдик. Сувни кам сарфлаш учун ерни текислаб ишлатмоқчимиз.

- Сал олдинроқ ҳолатларингизни ёритган эдим.

- Ўша пайтда “фючерс шартномасини кластер билан тузасан”, деб мажбурлашган эди бизни.

- Сизлар кўнмадингизми?

- Биз кўнмадик.

- Қандай кўринишда мажбурлов бўлган эди?

- Ҳар куни чақирарди, кеча-ю кундуз, “шартнома тузасан”, дерди. Сизнинг кўрсатувингиздан кейин ишимиз енгил кўчди, тўғриси. Ҳозир энди пахтани сақлаш ҳужжатлари вақтида бўлмаганлиги учун яна бошланди бу ишлар. Фермерларга “15 кун ичида шартнома туз”, деб хат жўнатилган.

_______________________________

Кўриб турибмизки, бу фермерларда ўзгача бир кайфият, бошқача ёндашув уйғонган, уларда эгалик ҳисси пайдо бўляпти, улар ўзаро келишишни ўрганишяпти, режалар қилишяпти. Ана шундай, бирлашган бирликлар яқин келажакда катта ишларни қилиши мумкин. Агар уларга халақит қилинмаса, шижоат куртак ҳолидаёқ йўқ қилинмаса.  

Шокир Шарипов тайёрлади.