“АҚШ визасини олишдан ҳам қийинроқ эди” – тарихга айланган Тошкент пропискаси ҳақида

Прописка масаласи Тошкент шаҳри ва вилоятини яқин вақтгача давлат ичидаги давлатга айлантириб қўйганди гўё: уй сотиб олишдаги чекловлар, давлат ишига киришдаги муаммолар, ўз уйида ўзи ижарада яшаш, коррупция, дискриминация... Бошқа ҳудуддан пойтахтга кўчиб келган ёки уй сотиб олганларнинг аксариятида прописка билан боғлиқ аламли хотиралар бор. Тошкент пропискаси ҳақидаги қонун бугун расман бекор бўлди.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Дискриминация ва унинг тугаши

Тошкент пропискаси 1999 йил феврал воқеаларига бориб тақалади. Айни шу воқеалардан кейин пойтахтга бошқа ҳудуддан келиб прописка қилиш чекланди. Ўша пайтда вилоятликларга Тошкент шаҳридан уй сотиб олиш, кўп ўтмай эса бошқа шахсдан ҳадя асосида қабул қилиш ҳам тўхтатилди.

Пойтахтга пропискага қўйиш ишлари Тошкент шаҳри ҳокимлиги қошида тузилган махсус комиссия қўлида эди. Ушбу комиссиянинг ижобий хулосаси бўлганларгина ички ишлар органлари томонидан прописка қилинарди. Бу фуқароларни Тошкент шаҳрига доимий рўйхатга қўйишда коррупцияни авж олдирди. 2010 йилда эса Тошкент вилоятига пропискага кириш ҳам махсус комиссия хулосасига кўра мумкин бўлди.

2011 йил 14 сентябрда “Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида доимий прописка қилиниши лозим бўлган шахслар — Ўзбекистон Республикаси фуқаролари тоифаларининг рўйхати тўғрисида”ги қонун кучга кирди. Аслида фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларига зид бўлган бу қонун очиқ дискриминациянинг ҳуқуқий асоси эди. Қонунга кўра, 12 тоифадаги фуқаролар Тошкент шаҳри ва вилоятига прописка қилиниш имкониятига эга бўлишди.

2017 йилга келибгина давлат ва одамларга фойдасидан зарари кўп бўлган Тошкент пропискасини бекор қилиш борасида амалий ҳаракатларга ўтилди: секин-аста Тошкент шаҳри ва вилоятида пропискага қўйиш чекловларини таранг тортиб турган занжирлар бўшатила бошланди. Аввалига вақтинча ёки доимий пропискасиз фуқароларни ишга қабул қилишни рад этиш билан боғлиқ амалиётга барҳам берилди. Сўнгра пойтахтда вақтинчалик пропискасиз бўлиш муддати узайтирилди, 2020 йилга келиб Тошкент шаҳри ва вилоятида пропискасиз уй олиш мумкин бўлди.

2023 йил май ойига келиб 2011 йилдаги қонунни бекор қилиш бўйича ҳаракатлар бошланди. 2025 йил январда Сенат ялпи мажлисида “Ўзбекистон Республикаси фуқароларини, чет эл фуқароларини ҳамда фуқаролиги бўлмаган шахсларни яшаш жойи ва турган жойи бўйича рўйхатдан ўтказиш тўғрисида”ги қонун кўриб чиқилиб маъқулланди, 10 июл куни эса давлат раҳбари томонидан имзоланди. Бугун эса мазкур қонун кучга кирди ва Тошкент пропискасига оид 2011 йилдаги қонун ўз кучини йўқотди. Шу тариқа, 26 йил олдин бошланган дискриминация расман тугади.

“Прописка қўрқуви яратилганди”

Таъкидлаганимиздек, Тошкент шаҳрига пропискага кириш ёки пойтахтдан уй сотиб олишдаги чекловлар кўплаб муаммоларни келтириб чиқарган. Масалан, журналист Аброр Зоҳидов Тошкент пропискасига кириш учун бошидан кечирганларини шундай ҳикоя қилади:

“Тошкент пропискаси шунчалик бир даҳшатли, етиб бўлмайдиган орзу эдики, уни олиш АҚШ визасини олишдан ҳам қийинроқ эди. Тошкент пропискаси учун қийналиб яшаган минглаб одамни танийман.

Ҳар 6 ойда вақтинча рўйхатга қўйиш мақсадида оилам учун ҳужжат йиғардим. Тошкент пропискасига кириш учун 10 йилдан ортиқ кутганман. Мана, ҳозир хоҳлаган пайти кираман, хоҳлаган пайти чиқаман, нима ўзгарди, тушунмайман.

Тошкент шаҳрида доимий рўйхатга қўйиш учун уй сотиб олиш керак, уй сотиб олиш учун доимий рўйхатга қўйилган бўлиши керак: имконсиз вариант қилиб қўйилганди. Қанча одам ўз уйини ўзининг номига расмийлаштиролмасдан муаммолар бўлиб кетди, қанчадан қанча оилалар ажрашиб кетганини биламан.

Ўзим Тошкент пропискаси учун ота-онамни ажратдим. Яъни фақат ҳужжатда ажрим қилиб, отамни бошқа, Тошкент шаҳрида доимий рўйхатда турган аёл билан “ЗАКС”дан ўтказмоқчи бўлдим. Бунинг учун ўша аёл 5 минг доллар сўраган. Охирги лаҳзада отамнинг фуқаролик паспорти уйда қолиб кетгани учун бу ўхшамай қолган. Шу пулни берардим, рози эдим, бошқа иложим йўқ эди.

Васиятномалар қилдим, кекса одамлар номига уйлар олдим доимий рўйхатга ўтиш учун, йиллар давомида кутдим. Охири бир рус миллатига мансуб кекса чолнинг уйини сотиб олиб, васият қилиб, шундан кейин Тошкент пропискасига кирганман. Бунинг учун 10 йил кутдим.

1999 йилда шу тизим йўлга қўйилган. Тошкент ҳақиқий бир қўрқув шаҳрига айланиб қолганди. Кўчада ИИБ ходими эмас, ўт ўчирувчини кўрсак ҳам қўрқадиган бўлиб қолгандик. Ҳамма бир-биридан қочиб юрарди. Кўчаларда, бозорларнинг ёнларида ойнасига панжара ўрнатилган автобуслар доим турарди. Одамларни йиғиб, олиб кетарди. Неча марта бармоқ изи топширганман. Нимагадир қайта-қайта текшираверарди. “Тозалаш антитеррор” дейиларди, лекин фақат прописка текшириларди. Ҳатто оққонга чалинган боласини даволатиш учун келган ота-оналарни ҳам шифохоналар олдида ушлаб олиб кетиб, жарима қўлларди.

Шу тизим нега йўлга қўйилган, прописка қўрқуви нега яратилган, ҳалигача тушунмайман”.

Шифокор Шермуҳаммад Умиров ҳам прописка масаласида қатор қийинчиликларга дуч келган.

“1998 йил катта орзулар билан ўқишга кирганмиз. Юракда яхши бир олим бўлиш нияти бўлган. 2005 йил тугатиб, 2008 йил магистратура босқичига кириб, болалар хирургияси ва онкологияси кафедрасида ўқиганман. Кейин устозларимизнинг илм қил, деган тавсиялари билан аспирантура босқичига қабул қилинганман.

Ўша пайтда ўқишдан ташқари ишлашимиз ҳам керак бўлган. Бироқ ишлаш масаласи оғир бўлган, бунда энг катта тўсиқ Тошкент шаҳрида доимий рўйхатда турмаганимиз эди. Қўлимизда мутахассислигимиз бор, болалар хирургимиз, лекин оддий поликлиникада ҳам прописканг бўлмаса ишга олмаймиз деб қайтарган. Ишга киролмаганимдан сўнг оила тебратиш учун бўш вақтимда кира қилганман.

Тошкент пропискаси учун турмуш ўртоғим билан келишган ҳолда ҳужжатда ажрашиб, Тошкент вилоятида яшовчи бошқа бир аёл билан “ЗАКС”дан ўтганман. Бунинг ҳам ўзи бўлмаган, 2 йил вақтимиз кетган. Доимий рўйхатдан ўтгач, орадан маълум вақтдан сўнг яна қайта ажрим қилиб, ўз турмуш ўртоғим билан қайта никоҳ расмийлаштирганмиз. Иложи йўқ, мақсад сари қурбонлик қилиш керак бўлган, шу қурбонликни қилганмиз.

Тошкент пропискасидан Жуда кўп одам жабр кўрган: қанча одамлар уйидан, қанча одамлар пули ва мол-мулкидан айрилган кимларгадир ишониб.

Қанчадан қанча билимли дўстларимиз кетиб қолган Тошкентда доимий рўйхатга қўя олмаганидан. Бир дўстим бор, зўр кардиохирург, Тошкентга пропискага киролмасдан АҚШга кетган. Ўша ерда қайта ўқиб, ишлаяпти, операциялар қиляпти. Япония, Корея, Германия, Англия, кўплаб араб давлатларида ишлаяпти курсдошларимиз: ҳаммаси Тошкент шаҳрида доимий рўйхатдан ўтолмасдан, ишга киролмасдан кетган. Тошкент шаҳри ишлаш учун Европадан ўтган даврлар бўлган-да.

Мана, бугунги кунда Тошкент шаҳрини одам босиб кетмади-ку, яшаяпти, ҳаммага жой бор. Керак бўлса, одамлар қишлоғидан Тошкентга келгиси ҳам йўқ”, дейди тиббиёт фанлари доктори Шермуҳаммад Умиров.

Энди қандай бўлади?

Бугун расман кучини йўқотадиган қонунда Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида доимий яшаш жойи бўйича рўйхатга олиниши лозим бўлган фуқароларнинг 12 хил тоифаси белгиланган эди. Эндиликда бу тартиб бекор қилиниб, бутун Ўзбекистон ҳудудида ягона қоидалар амал қила бошлайди.

Бугун кучга кирган қонуннинг 3-моддасига кўра, яшаш жойи ва турган жойи бўйича рўйхатдан ўтказиш – рухсат этиш хусусиятига эга эмас, деб белгиланди. Бу билан, Ўзбекистон фуқаролари бошқа жойга кўчганда, кўчиб борган жойида рўйхатда туриш учун давлатдан рухсат сўраши эмас, балки давлатни хабардор қилиши тартиби жорий этилди.

Қонунга кўра, Ўзбекистон фуқаролари, Ўзбекистонда доимий яшовчи чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ўз яшаш жойи ёки турган жойи ўзгарган тақдирда, янги яшаш жойига ёки турган жойига келган кундан эътиборан 10 иш кунидан кечиктирмай, яшаш жойи ёки турган жойи бўйича рўйхатдан ўтиши шарт. Ўзбекистон фуқаролари яшаш жойи бўйича рўйхатдан ўтиш учун ички ишлар органларининг миграция ва фуқароликни расмийлаштириш бўлинмалари ёки давлат хизматлари марказларига борган ҳолда, ёхуд ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали онлайн тарзда хабардор қилиши керак.

Ўзбекистон фуқаросини яшаш жойи ёки турган жойи бўйича рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги аризани кўриб чиқиш муддати 1 иш кунидан ошмаслиги зарур. Рўйхатдан ўтган шахсга электрон ёки қоғоз шаклидаги маълумотнома расмийлаштирилади. Рўйхатдан ўтказишда уй-жой майдонининг ижтимоий нормасига риоя қилиш талаб этилади. Уй-жой майдонининг ижтимоий нормаси Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари томонидан бир киши ҳисобига 16 квадрат метрдан кам бўлмаган умумий майдон ҳажмида, ўриндиқли аравачада ҳаракатланадиган ногиронлар учун эса 23 квадрат метрдан кам бўлмаган ҳажмда белгиланади.

Албатта, яшаш жойи бўйича рўйхатдан ўтиши чоғида ўзига нисбатан уй-жой майдонининг ижтимоий нормаси қўлланмайдиган шахслар рўйхати бор. Масалан, яшаш жойи бўйича рўйхатдан ўтказиш чоғида эрга ёки хотинга, ота-оналар, фарзандларга, бува, буви ҳамда неваларга, ака-укалар, опа-сингилларга нисбатан бир-бирининг яшаш жойи бўйича уй-жой майдонига ижтимоий норма қўлланмайди.

Руслан Сабуров,
Kun.uz