Трамп Австралия ёрдами билан Хитойнинг «нодир минераллар ҳукмронлигини» синдирмоқчи. Нима учун бу осон эмас?

20 октябрь куни АҚШ президенти Доналд Трамп Вашингтонга келган Австралия бош вазири Энтони Албанезе билан Хитой таъсирига қарши курашиш мақсадида муқобил минераллар бўйича стратегик битим имзолади. Reuters нашрининг ёзишича, 8,5 миллиард долларлик минераллар лойиҳаси бўйича битим имзоланган учрашувда Хитой масаласи марказий ўринда бўлди.

Томонлар тарқатган ҳужжат нусхасида айтилишича, АҚШ ва Австралия кейинги олти ой ичида қазиб олиш ва қайта ишлаш лойиҳаларининг ҳар бирига 1 миллиард доллар миқдорида сармоя киритади ҳамда муқобил минераллар учун минимал нарх чегарасини белгилайди. Бу Ғарбдаги кончилик компаниялари узоқ вақтдан бери кутаётган қарор эди.

Оқ уй баёнотида таъкидланишича, ушбу сармоялар 53 миллиард долларлик муҳим минерал захираларини ўз ичига олади. Бироқ расмийлар уларнинг тури ва жойлашуви ҳақида маълумот бермади.

.@POTUS meets with Australian Prime Minister @AlboMP: "We're going to be here to talk about lots of different things... we are discussing critical minerals, and rare earths, and we're going to be signing an agreement that's been negotiated over a period of 4 or 5 months." pic.twitter.com/1wDJhLTmIm

— Rapid Response 47 (@RapidResponse47) October 20, 2025

«Тахминан бир йил ичида бизда шунчалик кўп муҳим минераллар ва нодир ер элементлари бўладики, уларни нима қилишни билмай қоласизлар», — деди Трамп журналистларга. Сўнгра ҳазил аралаш «Улар тахминан 2 долларга тенг бўлади», дея қўшимча қилди.

Кейинроқ, АҚШнинг Экспорт-импорт банки (EXIM) Австралиядаги минераллар лойиҳаларини илгари суриш мақсадида еттита компания юборилган 2,2 миллиард долларлик хатларни эълон қилди. Ташкилотга кўра, бу лойиҳалар – илғор мудофаа тизимлари, аэрокосмик компонентлар, алоқа ускуналари ва янги авлод саноат технологиялари учун зарур бўлган минералларни ўз ичига олади.

Сармоялар АҚШнинг юқори технологияли ишлаб чиқариш базасини қайта саноатлаштиришга ва Хитойнинг экспортдаги устунлигига қарши туришга ёрдам бериши айтилмоқда.

Қўшимча равишда, Пентагон Ғарбий Австралияда галлийни қайта ишлаш заводи қуришни режалаштирган. Чунки, Хитой ўтган йил декабрь ойида АҚШга галлий экспортини тўхтатган эди.

Битим доирасида Трамп ва Албанезе конларга рухсатномаларни соддалаштириш ҳамда минералларни қайта ишлаш бўйича ишлаб чиқаришни тезлаштиришга келишиб олди. Шунингдек, улар геологик хариталаш, минералларни қайта ишлаш ва қайта фойдаланиш, ҳамда «миллий хавфсизлик нуқтаи назаридан муҳим минераллар активларини хорижга сотишни тўхтатиш» бўйича ҳамкорликни кучайтиришга келишган.

АҚШ–Хитой зиддиятларининг бунга қандай алоқаси бор?

Трампнинг келаси ҳафта Жанубий Кореяда Си Жинпинг билан бўладиган учрашуви арафасида савдо зиддиятлари кучайиб бормоқда. Хитой ушбу товарларнинг глобал таъминоти устидан назоратни кучайтираётган бир пайтда, АҚШ бутун дунёда муҳим минераллар манбаларига киришни кенгайтиришга интилмоқда. Хусусан, нодир ер элементлари бўйича битим ҳам Хитойнинг экспорт назоратини кенгайтиргани ҳақидаги танқидларидан бир ҳафта ўтиб эълон қилинди.

«Муҳим минераллар» атамаси нодир ер элементлари, литий ва никель каби ресурсларни қамраб олади. АҚШ Геология хизмати маълумотларига кўра, Хитой дунёдаги энг катта захираларга эга, бироқ Австралия ҳам сезиларли улушга эга. Ушбу минераллар эса электр автомобиллардан тортиб, ҳарбий радарлар ва самолёт двигателларигача бўлган кўплаб маҳсулотлар учун зарур хомашё ҳисобланади.

Reutersʼнинг ёзишича, бу келишувлар Хитойга ишора ҳисобланади. Чунки, Хитой сўнгги ўн йилликда бутун дунё бўйлаб йирик конларни, жумладан 2016 йилда АҚШ компаниясидан Конгода жойлашган дунёдаги энг катта кобальт конини сотиб олган эди.

Австралия компаниялари Хитой ўрнини боса оладими?

АҚШнинг Австралиядаги муҳим минераллар саноатини қўллаб-қувватлаши соҳа учун зарур молиявий туртки беради. Бироқ экспертлар фикрича, таъминот занжирини Хитойдан узоқлаштириш ва унинг бозордаги устунлигини заифлаштириш учун узоқроқ муддат керак.

Reutersʼнинг ёзишича, Сиднейда ўтказилган кончилик конференциясида глобал саноат мутахассислари янгиликни ижобий қабул қилган, лекин улар ҳам Трампнинг тезкор натижалар ҳақидаги даъволарига шубҳа билдиришди.

«2027 йилгача кўплаб лойиҳаларни ишга тайёр ҳолатга келтириш — бу деярли мўъжиза бўлади. Кўпчилиги учун бу амалда имконсиз», — деган Barrenjoey компанияси таҳлилчиси Ден Морган.

«Нодир ер элементлари соҳасида ҳеч нарса тез содир бўлмайди. Бозорни бир йил ичида янги таъминот билан тўлдириш имкони йўқ. Балки 5-7 йил ичида таъминот ўсиши мумкин», дейди у.

Хитой ҳозирда дунё бўйича нодир ер элементларини қайта ишлаш қувватининг 90 фоизини назорат қилади. Бу элементлар тоза энергия, мудофаа ва автомобилсозлик каби стратегик тармоқлар учун муҳим. Goldman Sachs ҳисоботига кўра, Хитой глобал қазиб олишнинг 69 фоизини ва магнит ишлаб чиқаришнинг 98 фоизини ҳам назорат қилади.

Бу минераллар ер юзининг кўплаб жойларида мавжуд бўлсада, Хитой мураккаб ва экологик зарарли қайта ишлаш жараёнини энг арзон ва самарали тарзда йўлга қўя олган.

АҚШ ва унинг Ғарбдаги иттифоқчилари савдо ва хавфсизлик зиддиятлари кучайган бир пайтда Хитойнинг бозордаги устунлигини камайтиришга уринмоқда. Сабаби шу йил апрель–май ойларида расмий Пекин нодир элементлар ва магнитлар экспортини чеклаб, глобал автомобиль ишлаб чиқарувчиларни босим остига қўйди. Октябрь ойи бошида эса экспорт назоратини янада кенгайтирди. Натижада, Хитойдаги энг машҳур NdPR оксиди (нодир ер элементи тури) нархлари август ойида 40 фоизга ошиб, 1 кг учун 88 долларга етган, бироқ ҳозир 71 долларгача тушган.

Syrah Resources бош директори Шон Вернернинг сўзларига кўра, янги муҳим минераллар лойиҳалари – харидорлар Хитойнинг энг арзон таъминотига бўлган «қарамлигини» тарк этмагунча иқтисодий жиҳатдан барқарор бўла олмайди:

«Агар мижозлар Хитойдан энг арзон таъминот олиш одатидан воз кечмаса, бошқа жойларда янги лойиҳалар учун рағбат бўлмайди», деган у.

Хитойнинг жавоби

Хитой ташқи ишлар вазирлиги бу битимга бевосита изоҳ бермади, бироқ сешанба куни «Асосий минерал ресурсларга эга давлатлар саноат ва таъминот занжирларининг хавфсизлиги ҳамда барқарорлигини таъминлашда фаол роль ўйнаши лозим», дея қисқа баёнот берди.