Россия–Украина урушини нега тўхтатиб бўлмаяпти?

АҚШ президенти Доналд Трамп 10 ойдан бери Россия–Украина урушини тугатолмай ҳалак. Будапештда ўтиши белгиланган музокаралар ҳам барбод бўлганга ўхшаяпти. Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов Kun.uz'даги колонкасида бунинг сабаблари ҳақида атрофлича сўз юритади.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Урушлар – бутун инсоният тарихида энг катта зиддиятларни ҳал қилувчи энг асосий омил бўлган. Айнан урушлардан кейин янги консенсуслар, келишувларга эришилган: ғолибнинг хоҳиши устувор бўлиб, енгилган тақдирга тан берган.

Ҳозирги дунё тартиботи ҳам Иккинчи жаҳон урушидан кейинги 1945 йилда шаклланиб бошлаган эди. Лекин ундан кейин анча вақт давом этган Совуқ уруш ҳозирги дунё тартиботини янада ўзгартирди.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин икки қутблилик шаклланган бўлса, совуқ уруш натижасида собиқ социалистик лагернинг қулаши билан дунёда АҚШ бошчилигидаги бир қутблилик шаклланди.

Бугун дунёда иккита йирик уруш ёки зиддият бор. Исроилнинг Фаластинга, қўшниларига ҳужумлари замирида мана шу бир қутблиликнинг оқибатлари туради. Россиянинг Украинага уруши замирида эса, Москванинг совуқ уруш натижаларини ревизия қилишга интилиши ётибди.

Шу кунларда дунё ахборот майдонидаги энг муҳим хабар: Трамп ва Путиннинг Венгрия пойтахти Будапештдаги эҳтимолий учрашуви ва бу учрашув натижасида бу урушнинг тугалланиш эҳтимоли. Лекин кузатишлар шуни кўрсатадики, Россия-Украина урушининг ҳозирда тўлиқ, батамом тугаши эҳтимоли жуда кам. Бу урушда ҳар бир томоннинг ўз мақсадлари, мотивлари мавжуд.

Гарчи Украина бу урушда жуда толиққан бўлса-да, камида учта сабабга кўра, расмий Киев бу урушни ҳозирги ҳолатда тўхтатишга тайёр эмас.

Биринчиси, сиёсий сабаб. Украина жамияти Россия томонидан босиб олинган катта ерларни Россияга берилишига рози эмас. Қолаверса, мутлақ аксарият украиналиклар кейинги уч ўн йиллик мобайнида шаклланган орзуси – НАТОга ва Европа Иттифоқига аъзо бўлиш ғоясидан воз кечиш ниятида эмас. Қайси бир сиёсатчи Россияга босиб олинган ерларни расман беришга рози бўлса, у Украина тарихида “хоин” деган ном билан қолади. Шунингдек, ерларни бериш ва НАТОга киришдан бош тортиш эвазига “Украина нима олади?” деган саволга ҳам қониқарли жавоб йўқ. Украина элитаси эса, халқни дарғазаб қиладиган қадамлар ташлаш ниятида эмас.

Иккинчиси, Украина сиёсий элитаси ва экспертлари Россия билан бўладиган ҳар қандай келишувни вақтинча бўлади, деб ишонади. Украинадаги шаклланган қарашга кўра, Россиянинг асосий мақсади – Украинани тўлиқ, стратегик бўйсундириш, ўз назоратига олиш. Киевга қўғирчоқ ҳукумат қўйиш. Агар ҳозир Россия билан тинчлик келишуви имзоланса, украиналиклар фикрича, тинчлик узоққа бормайди. Чунки Россия Украинани тўлиқ ўзига бўйсундирганича йўқ. Украина олдида оғир дилемма турибди: ё ҳозир урушни давом эттириш, ёки бироз тинчликдан сўнг яна урушга қайтиш... Шунинг учун Украина ҳозирча урушни давом эттириш ниятида.

Учинчиси, Украина ҳокимияти Трампнинг ўзгарувчан кайфиятини аста-секинлик билан, босқичма-босқич ўз томонига ағдариш ниятида. Гарчи шу пайтгача Трамп Украинадан кўра Россияга мойиллигини кўрсатган бўлса-да, расмий Киев Европа Иттифоқи каби, АҚШни ўз томонига тўлиқ ўтказишга уринишдан тўхташ ниятида эмас.

Доналд Трампнинг мотивлари оддий: у нима бўлса ҳам урушни ҳозир тўхтатиш ҳаракатида. Урушнинг қандай шартлар билан тўхташи ва нима оқибатларга олиб келиши – уни қизиқтирмайди. Трамп урушни тўхтатса-ю, ҳамма унга қойил қолса, ҳатто Нобел мукофотини ҳам бериб юборишса – шу унинг мақсади.

Европа Иттифоқи Россиядан жиддий қўрқмоқда. Агар Украина уруши Россия шартларида тўхтаса, яъни Украина ерлари Россияга берилса, Украинани Россия назорат қила бошласа, бу – Россияни янада руҳлантиради ва кучайтиради, кейинги урушларга ўтишига сабабчи бўлади, деган қарашда. Шу сабаб, Европа Иттифоқи бу урушда Украинанинг мағлуб бўлмаслиги ниятида.

Россия ҳам ўзини вазиятнинг қурбони деб ҳисоблайди. У шу пайтгача НАТОнинг кенгайишидан нолиб келди. Украина билан урушда вақтинчалик келишувни Россия ҳам тўлиқ рад этади. Чунки Москва ҳам, худди Киев каби, “агар ҳозир вақтинчалик тинчлик келишувига эришсак, Украина дам олади, қуролланади ва яна кучайиб олади, шунинг учун тўлиқ сиёсий келишув бўлмагунича, урушни тўхтатмаймиз!” деган позицияда.

Шундан кўриниб турибдики, бу урушни сўзсиз тўхтатиш тарафдори – фақат Трамп, лекин унинг ҳам узоқ муддатли стратегияси мутлақ мавжуд эмас. Қолган томонлар: Украина, Европа Иттифоқи ва Россия эса урушни фақат ўзларига мос шартлар асосидагина тўхтатишга тайёр.

Яқинда Украина президенти Зеленский Вашингтонда Трамп билан ёпиқ эшиклар ортида музокаралар ўтказди. Трамп Зеленскийга босим қилиб: “Путин Донбассни сўраяпти, бер ўша Донбассни, урушни тўхтатайлик!” деган. Лекин Украина Донбасснинг қолган қисмини бера олмайди, чунки бериши биланоқ, Россия стратегик мудофаа нуқталарини, логистика маршрутларини қўлга киритган бўлади. Бу эса Украинанинг қолган қисмини босиб олишни осонлаштиради.

Агар Россия–Украина урушида Украинанинг ерлари Россияга бериладиган бўлса, дунёда Иккинчи жаҳон урушидан кейинги янги қоида нормаллашган бўлади: ким кучли бўлса – шу ҳақ, ким бошқанинг ерларини босиб олса – бу ерлар босқинчиники бўлади... Оқибатда, давлатларнинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлиги деган қадриятлар яроқсизлантирилган бўлади. Бу эса Марказий Осиё давлатлари учун фундаментал таҳдид демакдир.

Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос