Болаларни экрандан узоқлаштириш учун ижтимоий тармоқларга тақиқ: бу қанчалик самара беряпти?

Бугунги дунёда ота-оналар ва ўқитувчиларнинг ижтимоий тармоқлар ҳақидаги хавотирлари табиий. Болалар онлайн оламда мулоқот, ижодкорлик ва шунчаки завқ олиш имкониятига эга. Шунга қарамай, болалар ҳуқуқи ҳимоячиларига кўра, улар хавф-хатарларга жуда тез-тез учрайди.

“ Тармоқларда болалар дуч келадиган хавфларнинг тури ва сони жуда кўп. Масалан, болаларни қўрқитиш, жинсий эксплуатация, танасини ва ташқи кўринишини ҳақорат қилиш, ўзига зарар етказиш каби ҳолатлар. Бундан ташқари, тугамас янгиликлар лентаси, сунъий интеллект чат-ботларига боғланиб қолган носоғлом муносабатлар ва телефонини қўя олмайдиган ўсмирлар ҳам ота-она учун анча жиддий муаммо.

Сўнгги йилларда ёшлар руҳий саломатлигига оид бундай ташвишлар кучайгани сари, ҳукумат ва таълим тизими онлайн хавфларни камайтириш йўлларини изламоқда. Кўплаб мактабларда телефондан фойдаланиш тақиқланди. Instagram, TikTok ва Snap каби тармоқлар ўсмирлар учун янги ҳимоя механизмларини жорий қилди. Энди эса Австралия ўсмирлар учун кенг қамровли ижтимоий тармоқларга тақиқ жорий этиш арафасида турибди.

Бу тақиқлар ҳақиқатан ҳам ёрдам берадими? The New York Times технология бўлими мухбири Наташа Сингер бу мавзуни таҳлил қилди.

Нималар бўляпти?

Ёшлар мунтазам равишда ижтимоий тармоқларда ёмон тажрибаларга дуч келаётганини хабар қилишади.

2021 йилда собиқ Facebook компаниясида ишлаган ходими Марк Цукерберг ҳамда бошқа раҳбарларни компания сўровномаси натижалари билан огоҳлантирган эди. Сўровномада қатнашган 13–15 ёшли ўсмирларнинг 20 фоиздан ортиғи ўтган ҳафта давомида Instagramʼда камситилганини билдирган. Сўровда қатнашган кўплаб ўсмирлар ҳатто «ножўя яқинлашувларга» ҳам дуч келганини айтган.

Шундан сўнг Instagram ўсмирлар учун ҳимоя чораларини кучайтирди. Масалан, ўсмирни кузатмайдиган (follow қилмайдиган – таҳр.) нотаниш катталар унга тўғридан-тўғри хабар юбора олмайдиган механизм жорий қилинди. Ўтган йили эса платформа 18 ёшгача бўлган фойдаланувчиларга юбориладиган шахсий хабарлардаги яланғоч суратларни автоматик хира қилиб кўрсатадиган янги ҳимоя тизимини ишга туширди.

Бироқ тадқиқотчилар ва ҳукумат вакиллари бу ҳимоя механизмларида ҳам нуқсонлар борлигини аниқлашди. Ўтган йили Ню-Мексико штатида уч эркак ҳибсга олинди. Штат бош прокурорининг айтишича, улар ижтимоий тармоқларда болаларни жинсий алоқага жалб қилганликда гумон қилинмоқда. Бундай педофилларни қўлга тушириш учун терговчилар ўзларини ижтимоий тармоқларда бола сифатида кўрсатиб, махсус сохта аккаунтлар яратган. Улар эса сохта аккаунтларида болалар ролини ўйнаган терговчиларга ёзишган.

Одамлар қандай муносабат билдирмоқда?

Юқорида қайд этганимиз каби, баъзи қонунчилар ва мактаблар тўлиқ технологик тақиқларга ўтмоқда. Уларнинг энг кенг қамровлиси Австралияда бўлиб, ҳукумат кўплаб болаларни ижтимоий тармоқлардан бутунлай узишга уринмоқда. Декабрдан бошлаб Instagram, TikTok ва YouTube каби платформаларга 16 ёшгача бўлган австралияликларга аккаунт очишнинг олдини олиш учун «асосли чоралар» кўриш талаб қилинади.

Сиднейдаги журналист Виктория Ким хабар беришича, ҳукумат, шунингдек, миллиондан ортиқ ўсмирга тегишли мавжуд аккаунтларни ҳам ўчириб ташлашни хоҳламоқда. Австралия тақиқи муаммоли масалани ҳал этиши мумкин. Чунки регуляторлар ижтимоий тармоқлар 13 ёшдан кичик болаларнинг миллионлаб аккаунт очишига йўл қўйганини, компаниялар эса ўз ёш чекловларини етарлича назорат қилмаётганини таъкидламоқда.

Бироқ UNICEF’нинг Австралиядаги ваколатхонаси бошқача фикрда. «Бу тақиқ ижтимоий тармоқларнинг ижобий жиҳатларига – дўстлик ва мулоқот имкониятларига зарар етказади, ёшларнинг онлайн муаммоларини эса ҳал этмайди. Ижтимоий тармоқларда кўплаб фойдали нарсалар бор – таълим, дўстлар билан алоқада бўлиш,» дейилади ташкилот баёнотида.

Буюк Британия эса бошқа йўлдан бормоқда. Хусусан, ўсмирларни иловалардан бутунлай чиқариб ташлаш ўрнига махфийлик ва вақтни бошқариш назоратини кучайтирмоқда. 2020 йилдан буён Британия ижтимоий тармоқлар ва видеоўйинларига фойдаланувчиларни кўпроқ маълумот беришга «ундовчи техник усуллар»дан фойдаланишни тақиқлаган. Шунингдек, 18 ёшгача бўлганлар учун энг юқори махфийлик созламалари автоматик тарзда ёқилиши шарт. 2022 йилда Калифорния ҳам шунга ўхшаш қонун қабул қилди, бироқ ҳозирча савдо уюшмаларидан бири берган даъво туфайли қонун тўхтатилган.

Мактаблар ҳам технологик чалғитувчи омилларни камайтиришга ҳаракат қилмоқда. Бугунги кунда дунё мамлакатларининг 40 фоизида ўқувчиларнинг телефон ишлатиши тақиқланган ёки чекланган. Худди шунингдек, АҚШнинг 30 дан ортиқ штатида ҳам шундай чоралар жорий қилинган.

NYT мухбирининг ёзишича, бу тақиқларнинг самараси бўйича тадқиқотлар чекланган. Англиядаги 30 та мактабда 1200 дан ортиқ ўқувчи ўртасида ўтказилган кичик сўров натижасига кўра, Бирмингем университети олимлари телефон тақиқлари ўқувчиларнинг руҳий ҳолатини яхшиламаганини айтган.

Тақиқлар – хавф илдизларига етиб бормайди

Нашрнинг ёзишича, умумий технологик тақиқлар қўпол восита бўлиши мумкин. Улар кўплаб ёшлар учун ижтимоий тармоқларга киришни қийинлаштиради. Аммо ота-оналарни ташвишга солаётган асосий илова механизмларини ўзгартирмайди.

«Кўплаб машҳур иловалар фойдаланувчи эътиборини «ушлаб туриш»га мўлжалланган кучли алгоритмлардан фойдаланади. Бу фойдаланувчиларни кўпроқ онлайн қолишга мажбур қилади, ва бу компанияларга реклама орқали кўпроқ даромад келтиради. Асосий сабаб бу – платформаларни ҳаракатга келтирадиган молиявий манфаат», дейди австралиялик тадқиқотчи ва Калифорния университетининг Технология, Ҳуқуқ ва Сиёсат институти ижрочи директори Юлия Поулс.

Унинг қўшимча қилишича, бу манипулятив амалиётларни яратади ва «қимор ёки носоғлом озиқ-овқат каби зарарли соҳалар бундан фойдаланиши мумкин».

«Қонунчилар муаммонинг моҳиятини англамаяпти. Австралиянинг янги тақиқи компанияларга – улар жойлаштирган рекламалар ва реклама даромадларини эътиборсиз қолдиришни буюради», дейди Поулс.

Агар у ҳақ бўлса, бу технологик тақиқлар фақат аломатларни даволаётгандек бўлади. Бу эса болалар ва ўсмирлар учун онлайн хавфларнинг илдиз сабабларига эса деярли таъсир кўрсатмайди, дея мақола хулоса берган The New York Times мухбири Наташа Сингер.