G20 ЖАРда: саммит Трамп, Си ва Путинсиз старт олмоқда

Йоханнесбург шаҳрида 21–22 ноябр кунлари “катта йигирмалик” – G20 саммити бўлиб ўтади. Бу тузилмага етакчи саноат давлатлари ҳам, ривожланаётган мамлакатлар ҳам, шунингдек икки минтақавий ташкилот – ЕИ ва Африка Иттифоқи киради. Таҳлилчилар таъкидлашича, мамлакатлар тараққиёти даражалари ва сиёсий тузумларининг ана шундай уйғунлашуви G20’ни аъзолари кўзида жуда қадрли қилади, чунки улар ҳиссасига жаҳон ЯИМнинг 80 фоизидан кўпроғи тўғри келади. Аммо бу гал ЖАРдаги саммитда учта энг муҳим давлат – АҚШ, Россия ва Хитой раҳбарлари қатнашмайди. Бу G20 тарихида биринчи марта кузатиляпти.

Хитой Халқ Республикаси раиси Си Жинпинг ўзининг келмаслик сабабини тушунтирмади. Россия президенти Владимир Путин ҳам Йоханнесбургга бормайди — Халқаро жиноий суд (ХЖС) унга нисбатан ҳибсга олиш ордери берганидан бери Путин Рим статутини (ХЖСни тузган халқаро шартнома) ратификация қилган давлатларда чет элга борганда қўлга олиниш хавфини инобатга олишга мажбур.

АҚШ президенти Доналд Трамп эса, унинг даврида АҚШ ва ЖАР муносабатлари сезиларли даражада ёмонлашганига қарамай, Москва ва Пекиндан фарқли ўлароқ, Жанубий Африкадаги саммитга ҳатто бирор делегация ҳам жўнатмаяпти. Трамп бу қарорини изоҳлаб, ЖАРда оқ фермерлар гўёки таъқиб қилинаётгани, мамлакат ҳукумати эса бунинг олдини олиш учун ҳеч қандай чора кўрмаётганини айтган. Оқ уйда Жанубий Африка президенти Сирил Рамафоса билан музокаралар вақтида Трамп ҳатто мамлакатдаги “оқ танли аҳоли геноциди” ҳақида гапирган, ЖАР ҳукумати бу айбловларни қатъиян рад этган. 

G20 саммитида АҚШ, Хитой ва Россия раҳбарларининг йўқлиги нима англатади? «Улар турли сабабларга кўра бу воқеликка эндиликда унчалик аҳамият бермаётганини кўрсатади, – деди DW’га ёзма интервюсида Галле университети халқаро муносабатлар профессори Йоханнес Варвик. – Бу “катта йигирмалик” доирасида узоқ вақт ҳимоя қилиб келинган мултилатерализм (кўп томонлама ҳамкорлик) тамойили учун ёмон сигнал».

Бироқ ГФР канцлери Фридрих Мерц учун барча бу ҳолатлар уйда қолиш учун сабаб эмас, аксинча, саммитга бориш учун қўшимча омил бўлиб хизмат қилмоқда. «У кўп томонлама ҳамкорликни муҳим деб ҳисоблайди ва ана шу йўлни танлаган. Мен диққатни доимо йўқларга эмас, борларга қаратишни тавсия қилган бўлардим. G20 Германия ҳукумати учун муҳим формат бўлган ва шундайлигича қолмоқда», – деди расмий вакили Себастиан Хилле.

Германия расмийлари G20 учун мураккаб бўлган халқаро вазият ҳақида гапирар экан, Берлин ҳимоя қилаётган ҳозирги жаҳон тартиби савол остига қўйилаётганини қайд этмоқда. Бу тартиб айниқса Россиянинг Украинага ҳужумидан сўнг жиддий синовга дуч келди. Шу билан бирга, “катта йигирмалик”нинг ўз ичида ҳам Россия тажовузини қораламаган ва Москвага қарши санкцияларда иштирок этишдан бош тортган, ҳатто, масалан, Ҳиндистон каби, Россия нефтини жаҳон бозорига етказишда воситачи сифатида фойда кўраётган давлатлар бор.

G20 ташкил этилганидан буён дунёдаги геосиёсий ўзгаришлар қаторига Хитойнинг иқтисодий ва ҳарбий салоҳиятининг улкан ўсиши ҳам киради. Хитой ўзининг ортиб бораётган таъсирини жуда изчил қўллаяпти — бу Украинага қарши урушда Россияни қўллаб-қувватлашда ҳам, нодир ер металлари экспортини чеклашда ҳам яққол кўринади.

«Ҳозир биз дунёда сиёсий вазн ва куч нисбатларининг жадал қайта тақсимланиш жараёнини бошдан кечирмоқдамиз, – дея тушунтирди профессор Йоханнес Варвик. – Ичкаридан бўлиниб кетган сиёсий ғарб энди кўп масалаларда устун куч эмас, глобал жануб мамлакатлари эса ўзини ишонч билан тутмоқда. Бу тузилмавий ўзгаришларга қарамай, G20 барибир давлатлар мулоқотга қизиқишини ва биргаликда нималарга эришиш мумкинлигини синаб кўришни исташини кўрсатиб берди. Асосан, ҳозирча ҳаммаси шу билан тугаяпти», – дея қўшимча қилди у.

Келгуси саммит G20 тарихида илк бор Африкада ўтказилади ва мезбонлар бу ҳолатдан максимал даражада фойда олиш ниятида. «Биз 2025 йилда G20’га раислик қилар эканмиз, кун тартибимиз марказига Африканинг ривожланишини қўямиз», – деган эди аввалроқ Жанубий Африка Республикаси президенти Сирил Рамафоса.

ЖАР, жумладан, ривожланаётган давлатларни “яшил энергетика”га ўтишини қўллаб-қувватлаш ва камбағал мамлакатлар қарз юкини енгиллаштириш тарафдори. Экспертлар таъкидлашича, айнан шу кун тартиби – шунингдек гўёки мавжуд бўлган оқ танли жанубий африкаликлар таъқиби ҳақидаги иддаолар – Доналд Трампнинг Йоханнесбургга бормаслик қарорининг асосий сабабларидан ҳисобланади.

Германия эса умуман бошқача позицияни эгаллаган. «Мен, айниқса Африка давлатлари билан янада чуқурроқ мулоқот олиб бориш имкониятидан фойдаланаман», – деди канцлер Мерц ЖАРга учиб кетишидан олдин. У саммитга келмайдиганлар сонига эътибор бермаган. Саммит якунлангач, Мерц Анголага ЕИ – Африка Иттифоқи саммитига йўл олади. Германия ҳукумати бу учрашувни икки қитъа ўртасидаги ҳамкорликнинг муҳим белгиси сифатида кўради.

ЖАРнинг G20’га раислиги доирасидаги устувор йўналишларидан бири – глобал тенгсизликни камайтириш. Саммитга мезбон мамлакат 2015 йилда БМТ Бош Ассамблеяси томонидан маъқулланган барқарор ривожланиш мақсадларига етарлича эътибор қаратилмаяпти, деб ҳисоблайди.

Саммит арафасида 500 дан ортиқ иқтисодчи ва экспертлар дунёда бойликнинг тенгсизлик билан тақсимланишига қарши курашиш комиссиясини тузишга чақирди. Улар G20 давлатлари раҳбарларига йўллаган очиқ мактубда «моддий неъматларнинг ҳаддан ташқари катта қисмининг бир қўлда жамланиши сиёсий ва ижтимоий ҳаётда нодемократик даражадаги ҳокимият тўпланишига айланиб, жамиятга бўлган ишончни емириши ва сиёсатни қутблаштириши»га оид хавотирини билдирди.

Иқтисод бўйича Нобел мукофоти соҳиби Жозеф Стиглиц бошчилик қилаётган экспертлар гуруҳи ҳозирча АҚШ қўллаб-қувватлашига умид қилолмаяпти, аммо Германия канцлери Мерцдан ёрдам кутмоқда. Чунки июн ойида Берлин дунёда очликни 2030 йилга қадар тугатиш, тенгсизликни камайтириш ҳамда барқарор ривожланишга эришиш учун шерикликни мустаҳкамлашни мақсад қилган «Глобал тенгсизликка қарши алянс»нинг таъсисчиларидан бири бўлган.

G20 аъзо давлатлари ўртасидаги чуқур ихтилофлар туфайли Йоханнесбург саммити якунларига кўра умумий қўшма ҳужжат имзоланмаслиги, фақат мезбон мамлакат – ЖАР номидан декларация қабул қилиниши аллақачон маълум бўлиб улгурди.

Бу шароитда “катта йигирмалик”нинг келажаги қандай кўриняпти? «Эҳтимол, BRICS+ каби форматлар янада катта рол ўйнай бошлайди. У ерда Хитой ва Россия ғарбнинг одобга чақирувчи маъруза ва нутқларини эшитишга мажбур эмас. Шунингдек, ўзгарувчан “кўнгиллилар коалициялари” янада кўпаяди», – дея тахмин қилди профессор Варвик.

Унинг сўзларига кўра, кўп томонлама ҳамкорлик ва қоидаларга асосланган тартиб ўрнига (Германия ҳам худди шундай ёндашувни ҳимоя қилади) «фақат прагматик ва доим ўзгариб турувчи минилатерализм» (яъни доимий институтларни талаб этмайдиган, оз сонли давлатлар иштирокидаги ҳамкорлик формати) тобора кучайиб бормоқда. «Ҳозирги тенденция шундан иборатки, биз жаҳон сиёсатида “ўрмон қонуни”га қайтишни кузатяпмиз», – дея хулоса қилди Варвик.

Шундай тенденция Германия ҳукумати ёндашувларига зид бўлса-да, профессор Варвик қуйидагича хулоса қилади: «Германия каби давлатлар учун кўп томонлама ҳамкорлик форматларига таянишдан бошқа яхши муқобил вариант йўқ».