2430 та тил таҳлили грамматик ўхшашлик ва фарқларни кўрсатди

Инсонлар тили жуда хилма-хил, лекин бу хилма-хиллик такрорланувчи қонуниятлар билан чекланади. Турли тиллардаги грамматик фарқлар қайси қоидаларга бўйсунишини тасвирлашга уринар экан, лингвистлар шундай аталадиган грамматик универсалиялар — дунёдаги барча ёки аксарият тиллар учун тўғри, деб ҳисобланган баёнотларни шакллантирган. Германия ва АҚШ университетларининг халқаро илмий жамоаси 2430 та тил материаллари асосида статистик таҳлил ўтказиб, шундай хулосага келдики, бундай баёнотларнинг тахминан учдан бир қисминигина ҳақиқатга мос, деб ҳисоблаш мумкин.

Фото: Thinkstock

Грамматик универсалиялар лингвистлар фикрича дунё тилларининг барчаси ёки катта қисмига хос қонуниятларни ифодалайди. Масалан, қуйидагича баёнотлар бор: «Агар тилда кўплик сон бўлса, демак унда яккалик сон ҳам бор» (яъни фақат кўплик, лекин яккалик йўқ бўлган тил мавжуд эмас), ёки: «Агар тилда сўз тартиби шундайки, сон отдан кейин келса, у ҳолда ушбу тилда сифат ҳам отдан кейин келади». Шу ерда муҳим жиҳат шундаки, универсалиялар тиллар ўртасидаги ўхшашликларни эмас, балки тиллар бир-биридан қандай қоидага кўра фарқ қилиши мумкин ёки мумкин эмаслигини тасвирлайди.

Шунингдек, кўплаб универсалиялар нисбатан кам сонли тиллар асосида шакллантирилгани ҳам аҳамиятга эга: бу эса уларнинг тўлиқ тўғрилигига ишонч бермайди. Германия ва АҚШдаги бир неча университет мутахассислари 191 та грамматик универсалияни 2430 та тил маълумотлари асосида текширди. Тадқиқот натижалари Nature Human Behaviour илмий журналида нашр қилинди.

Мақола муаллифлари тилларнинг Grambank базасида мавжуд грамматик маълумотлари билан ишлади ва бир неча турдаги универсалияларни синовдан ўтказди: иерархик (тилда грамматик категориялар қандай боғланишига тааллуқли), сўз тартибига оид (ҳам тор контекстда — жумлада, ҳам кенг контекстда — бир неча жумла, абзац, матн доирасида) ва «бошқа» турдаги универсалиялар. Тадқиқот услуби сифатида Байесча статистик таҳлил қўлланди.

Танланган маълумотлар асосида тиллар ўртасидаги қардошлик ва географик яқинликни ҳисобга олган ҳолда 60 та грамматик универсалия тасдиқланди, бу эса 191 та умумий соннинг 31 фоизини ташкил қилади. Улар орасида 24 та иерархик универсалия (танланган 30 иерархик универсалиянинг 80 фоизи), тор контекстдаги сўз тартибига оид 24 та универсалия (танловдаги 65 та шундай универсалиянинг 37 фоизи), кенг контекстдаги сўз тартибига оид саккизта универсалия (танловдаги 72 та бундай универсалиянинг 11 фоизи) ва «бошқа» тоифага кирувчи тўртта универсалия (танловдаги 24 та «бошқа» универсалиянинг 17 фоизи) бор эди. Шу тариқа тилдаги грамматик категориялар ўзаро қандай боғланишини тасвирлайдиган иерархик қоидалар энг кўп тасдиқлангани маълум бўлди.

Тадқиқот муаллифлари таъкидлашича, таҳлил натижалари тиллар ўртасидаги грамматик фарқлар лингвистлар аввал ўйлаганчалик «қатиқ регламентлашган» эмаслигини кўрсатади. Шу билан бирга, кўриб чиқилган универсалияларнинг учдан бир қисми статистик жиҳатдан тасдиқлангани шундан далолат берадики, бу фарқлар тасодифий эмас, балки ҳақиқатан ҳам бир қатор қонуниятлар билан чекланган.

Тайёрлаган: Отабек Матназаров

#тил #таҳлил