Мухолифатчилар ҳибсга олиниши ва энергетика инқирози. Қирғизистонда навбатдан ташқари парламент сайловлари қандай шароитда ўтмоқда?

Қирғизистонда 30 ноябр куни Жогорку Кенешга навбатдан ташқари парламент сайловлари бўлиб ўтмоқда. Сайлов сентябр ойида парламент ўзини тарқатиб юбориш учун овоз берганидан кейин тайинланганди. Бу сафарги сайлов парламент роли заифлашуви, мамлакатдаги энергетика инқирози ва мухолифатнинг таъқиб қилиниши фонида ўтмоқда.

BBC нинг Бишкекдаги мухбири Айсимбат Токоева сайловлар арафасида мамлакат сиёсий ҳаётидаги ҳозирги вазият бўйича материал тайёрлади.

Қирғизистон парламенти ўзини ўзи тарқатиб юборишига расман депутатларнинг президентлик сайловларига халақит бермаслик истаги сабаб бўлганди – навбатдаги парламент сайловлари 2026 йил декабр ойида ўтказилиши керак эди, президентлик сайловлари 2027 йил январга белгиланган.

Экспертлар эса ҳокимиятнинг асл мақсади президент Садир Жапаровнинг қонун чиқарувчи ҳокимият устидан назоратини кучайтириш ва Жапаров иккинчи муддатга қайта сайланишидан олдин рақобатчилардан қутулиш эканини таъкидлайди.

Маҳаллий сиёсатшуносларга кўра, бугунги кунда Қирғизистонда парламент номинал аҳамиятга эга бўлиб қолган. Жапаров ҳокимиятга келиши билан амалга оширилган ислоҳотлар туфайли ҳокимият президент аппарати ва президент қўлида тўпланган.

«Парламент анча заиф бўғин ҳисобланади – 90-йиллар ёки нолинчи йиллардагидан ҳам кўпроқ даражада, – деб ҳисоблайди сиёсатшунос Эмилбек Жороев. – Чунки ҳозирги вазиятда ҳокимиятнинг куч ишлатар институтлари қўлловига эга бўлган президентда реал сиёсий ҳокимият анча кучли. Ва ҳозир, сайловларга борар эканмиз, албатта, кўпчилик ушбу парламент, ким сайланганидан қатъи назар, ҳокимият учун, Қирғизистондаги муҳим қарорлар учун ҳеч қандай ҳал қилувчи рол ўйнамаслигини тушуниб туради».

Шунга қарамай, Жороевнинг сўзларига кўра, бу сайловлар қизиқарли, чунки овоз бериш янги тизим бўйича ўтказилади ва кўплаб округларда ғолибларни олдиндан айтиш қийин.

Бу йил ҳокимият овоз бериш тизимини ўзгартирди – партия рўйхатлари ўрнига мажоритар тизим жорий этилди, унда ҳар бир сайлов округидан якунда парламентга уч нафар депутат ўтиши керак.

Шу билан бирга, сайлов тўғрисидаги қонун гендер квотасига риоя этишни талаб қилади – ҳар бир округдан сайланадиган уч депутатдан камида бир нафари аёл киши бўлиши керак.

Расмийлар сайлов тизимини ўзгартириш заруратини «сиёсий коррупцияга қарши курашиш ва амалдаги сайлов тизимининг камчиликларини бартараф этиш истаги» билан изоҳлаган.

Бироқ, танқидчилар янги тартиб аксинча коррупцияга ҳисса қўшиши ва оддий фуқароларнинг сайловда иштирок этиш ҳуқуқини чеклашидан хавотир билдирди.

Тузатишлардан бири сайлов гаров пули миқдорига тааллуқли эди. Бу миқдор мустақил номзодлар учун уч бараварга – 300 минг сомгача (3,4 минг доллардан ортиқ), сиёсий партиялар учун эса тўққиз бараварга – 9 миллион сомгача (102 минг доллардан ортиқ) оширилди.

Парламент роли заифлашуви

Ислоҳотлар натижасида депутатлик мандатлари сони 120 тадан 90 тага қисқарди. Жогорку Кенешнинг ваколатлари сезиларли даражада қисқартирилди – энди депутатлар ҳукуматга ишончсизлик билдира олмайди. Президентга импичмент эълон қилиш жараёни ҳам мураккаблаштирилган.

«Парламент энди кўпинча ундан ташқарида қабул қилинган қарорлар учун „қонунчилик доираси“, яъни олдиндан қабул қилинган қарорларни қонунийлаштириш учун расмий институт ролини бажармоқда», – деб ҳисоблайди сиёсатшунос Наргиза Мураталиева.

Парламент регламентни бузгани ва «сиёсий» қонун лойиҳаларини бир неча ўқишда шошилинч қабул қилгани учун бир неча бор танқидга учраб улгурган. Шундай йўл билан Конституцияга ўзгартиришлар киритилди, мамлакат байроғи ўзгартирилди ва цензурани кучайтиришга қаратилган қонунлар қабул қилинди.

Қирғизистон парламенти президент Жапаровнинг илтимосига биноан ишончсиз маълумотларга қарши курашиш тўғрисидаги қонун лойиҳасини кўриб чиқди. Натижада «фейкларга қарши кураш тўғрисидаги қонун» журналистларга қарши ишлатилди – 2023 йилда Kloop мустақил нашри сайтлари нотўғри маълумот тарқатишда айбланиб, блокланган. Жорий йилда расмийлар нашр ҳаммуассисини экстремист деб топди ва мамлакатда Kloop фаолиятини тақиқлади.

Мухолифатчилар ҳибсга олиниши

Сўнгги йилларда Қирғизистон журналистлар, фаоллар ва мухолифатчи сиёсатчилар таъқиб қилиниши туфайли халқаро рейтингларда «эркин демократик» мамлакат мақомини йўқотди.

Уч йил ичида мамлакат Жаҳон матбуот эркинлиги индексида 72 поғонага пастлади ва ҳозирда 180 мамлакат орасида 144-ўринни эгаллаб турибди.

Парламент сайловларига бир ҳафта қолганида мухолифатчилар ва мамлакат собиқ президенти Алмазбек Атамбоевнинг собиқ яқинлари қўлга олинди.

Ҳибсга олинганлар орасида мухолифатдаги Социал-демократлар партияси аъзолари Темирлан Султонбеков ва Эрмек Эрматов, шунингдек, партия етакчиси, собиқ президентнинг ўғли Қодирбек Атамбоев ҳам бор.

Тергов версиясига кўра, Султонбеков бир гуруҳ тарафдорлари билан парламент сайловларидан кейин оммавий тартибсизликлар уюштиришга тайёргарлик кўрган, унинг уйидан эса «катта миқдордаги пул ва қурол» топилган.

Сиёсатчининг онаси, депутатликка номзод Киял Токторбаеванинг айтишича, уларнинг уйида тинтув пайтида хавфсизлик кучлари ИИВ пресс-релизида айтилган қурол ва бошқа нарсаларни топа олмаган.

«Ҳокимият бизни бўғиб ташлашдан ўзини тўхтата олмаяпти, – дейилади Султонбековнинг ҳибсга олинганидан кейин ёзган хатида. – Айблов ҳужжатида мен инфляцияга қарши чиққаним, энергетика инқирози ва майнинг, шунингдек, чет эл фуқаролари томонидан кўчмас мулк сотиб олиш муаммолари ҳақида гапирганимни ёзишган. Бу ҳақда гапириш мумкин эмасми? Сайловда халқнинг саволини кўтариш мумкин эмасми?»

Султонбеков билан бирга оммавий тартибсизликларни уюштирганликда айбланиб, 10 киши ҳибсга олинган. Жиноят кодексининг ушбу моддаси Қирғизистонда журналистлар ва фаолларга қарши энг кўп қўлланадиган модда ҳисобланади.

Масалан, оммавий тартибсизликлар иши бўйича Temirov Live YouTube лойиҳасининг икки суриштирувчи журналисти беш ва олти йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинган. Шунга ўхшаш модда бўйича мамлакатда экстремистик деб топилган Kloop нашрининг икки собиқ оператори беш йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинган, аммо айбига иқрор бўлганидан кейин уларга қамоқ жазоси уч йиллик шартли жазога алмаштирилган.

Мамлакатдаги энергетика инқирози

Парламент сайловлари энергетика инқирози фонида ўтказилмоқда. Қишки иситиш мавсуми бошланиши билан мамлакатда электр энергияси танқислиги кескинлашди ва ёқилғи нархи 8 фоизга ошди.

Энергетика инқирозининг асосий сабаблари ГЭСлар қуввати етишмаслиги бўлди. Расмийлар буни мустақиллик йилларида аҳоли сони кўпайгани ва тармоқдаги юклама ошгани, бироқ мамлакатда энергетика тақчиллигини қоплайдиган янги йирик гидроэлектр станциялари қурилмагани билан изоҳлайди.

Электр тақчиллиги билан боғлиқ вазиятни мамлакатдаги энг йирик Тўхтағул сув омборида сув танқислиги янада кучайтирди. Сув омборларини тўйинтирувчи дарёларда сув ҳажми камайишига эса иқлим ўзгариши ва музликлар қисқариши сабаб бўлмоқда.

Қирғизистон энергетика вазири Таалайбек Ибраев сув омборидаги сув сатҳини «критик даражада паст» деб атаган – сув омборидаги сув ҳажми бир йил олдингига нисбатан қарийб 2 миллиард метр кубга кам. Вазир электр энергиясини тежашга чақирган ва «агар халқ бу чақириққа қулоқ солса», қиш узилишларсиз ўтишига ваъда берган.

Ҳукумат аллақачон барча давлат муассасаларига соат 18:00 дан соат 6:00 га қадар электр таъминотини ўчиришга кўрсатма берган. Майнинг фермалар фаолияти вақтинча тақиқланган.

Давомат паст

Бу сафарги парламент сайловлари аҳолининг сайловларга қизиқиши пасайиши фонида бўлиб ўтмоқда.

2020 йил кузида бўлиб ўтган парламент сайловларида сайлов бериш ҳуқуқига эга бўлган фуқароларнинг 56 фоиздан ортиғи овоз беришда иштирок этганди. Кейинги сайловда эса давомат 34 фоизни ташкил этди.

Расмийлар муаммони тан олмоқда. Буни ҳал қилиш учун улар масофадан туриб электрон овоз беришни жорий этишди. Айрим депутатлар сайловда «узрли сабабларсиз» иштирок этмаган фуқароларни жаримага тортишни таклиф қилган.

Президент Жапаров парламент сайловлари арафасида фуқароларни инсофга чақириб, мамлакатда аввал ҳам кенг кўламли норозилик намойишлари ва сиёсий беқарорлик бўлганини эслатди. Давлат раҳбари митинглар «овозларни сотиб олиш ва халқ фикрини эътиборсиз қолдириш» ҳолатлари кузатилган адолатсиз сайловлар натижаси бўлганини таъкидлаган.

Қирғизистонда инқилоблар ва давлат тўнтариши натижасида ҳокимият уч марта ўзгарган: 2005, 2010 ва 2020 йилларда. Жапаровнинг ўзи 2020 йил октябр ойида парламент сайловлари натижаларидан норози бўлган мухолифатчилар ва фаоллар намойишлари вақтида ҳокимиятга келганди.

Ўшанда Жапаровнинг тарафдорлари намойишлар тўлқинидан фойдаланиб, уни қамоқдан озод қилишганди. У 2013 йил «Қумтор» конидаги тартибсизликлар чоғида одамларни гаровга олишда айблангач, мамлакатни тарк этган, 2017 йилда ватанга қайтганида қўлга олиниб, 11 йилдан ортиқ муддатга қамалганди. Сиёсатчи ўзига қарши қўзғатилган жиноий иш сиёсий мотивларга эга бўлганини айтган.