«Трейдерлик катта соҳа, ножоиз инструментлар ҳам бор»: акциялар бозори ҳақида эксперт билан суҳбат

Акция бозорларига инвестиция киритиш ёки трейдерлик орқали даромад олиш мумкин, аммо кам пул тикиб, осон ва кўп пул топиш ортидаги шов-шувларнинг кўпи ёлғон.

Акцияни сотиб олишда нималарга эътибор бериш керак, нега ҳамма олди-сотдилар жоиз эмас, қанча вақтда ва неча пул билан фаолиятни бошласа бўлади? Трейдинг соҳасига кириш ниятидагилар нималарни билишлари муҳим? Шу каби саволларга Kun.uz'нинг молия саводхонлигига оид кўрсатуви меҳмони - инвестициялар ва трейдинг бўйича мутахассис Жавлон Отақулов жавоб беради.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Кўпчилик пулдан фақат муомала воситаси сифатида фойдаланади. Лекин пулни жамғариш, бойликни кўпайтиришни ҳамма ҳам уддалай олмайди. Чунки бу ўрганиладиган кўникма. Агар бугун кам миқдорда бўлса ҳам компания акцияларига узоқ муддатли инвестиция қилсангиз, эртанги кунингиз молиявий барқарор бўлиши мумкин. Э, қўйсанг-чи, бу фаолият мумкин эмас-ку. Бу ҳам бир ёлғон, инфобизнес, дейсизми? Бироз адашдингиз. Келинг, бу ҳақда молия бозорида саккиз йиллик халқаро тажрибага эга мутахассис Жавлон Отақулов фикрлари билан танишамиз.

— Жавлон ака, трейдинг нима? Трейдер ким?

— Трейдинг тўғридан-тўғри ўзбек тилига таржима қиладиган бўлсак, олди-сотди қилиш, савдо қилиш дегани ва айнан молия соҳасида, молия бозорларидаги мавжуд қимматли қоғозлар билан олди-сотди қилиш бу трейдинг деб аталади. Қимматли қоғозлар нима? Масалан, компания акцияси бўлиши мумкин ёки облигация бўлиши мумкин ёки бошқа турдаги молиявий шартномалар. Трейдер эса ана шу трейдинг соҳаси фаолиятида шуғулланувчи шахс. Брокер бўлса, бу воситачи, содда қилиб айтганда. Яъни трейдер ёки инвестор маълум бир қимматли қоғозни сотиб олиши учун воситачи керак. Ўзи қимматли қоғозлар биржада сотилади, биржада тўғридан-тўғри олиш имкони йўқ ва харидор билан сотувчини таклиф қилаётган нархларни бир-бирига мослаб, боғлаб берадиган воситачи — бу брокер.

— Тушунарли, Жавлон ака. Мавзуга тайёрланиш пайтида ҳамкасблар нима мавзуда бўлади, деб сўрашганида, трейдинг, деб айтганимда, инфоқаллобликми ёки бўлмасам, ҳалол эмас-ку деган тушунчалар билан эътироз қилишди. Шунга сизнинг фикрингизни билмоқчиман. Жамиятда бу тушунчалар қандай пайдо бўлган ёки аслида ҳам шундайми?

— Бунга сал батафсилроқ тўхталишимиз керак. Ўзи трейдинг жуда ҳам катта соҳа. Худди, масалан, бозорга бориб, қанақадир озиқ-овқат маҳсулоти олмоқчи бўлганингиз каби танлов жуда ҳам кўп. Молия бозорларида ҳам шунақа танлов кўпки, ҳар хил турдаги маҳсулотлар, биз буларни инструмент деймиз, мавжуд ва уларнинг ичида ҳалол бўлмаган инструментлар ҳам кўп. Ва айнан олди-сотди қилишда ҳам ҳалол бўлмаган амалиётлар кўп. Яъни сиз трейдинг билан шуғулланмоқчи бўлсангиз, айнан қайси маҳсулотларни олди-сотди қиласиз, айнан қайси йўлларда ишлайсиз, қайси амалиётлар билан шуғулланасиз, шуни биринчи яхшилаб ўрганиб олишингиз керак. Чунки трейдинг соҳаси жуда катта бўлганлиги сабабли, унда илк бор кириб келаётган одам осонгина адашиб қолиши мумкин. Шунинг учун уламолар, бутун дунё мусулмон уламолари биргалашиб ишлаб чиққан шаръий мезонлар бор. Агар ўша шаръий мезонларнинг ҳамма шартларига мувофиқ келадиган ҳалол акциялар билан, ҳалол йўлларда савдо қиладиган бўлсангиз, бу йўл, демак, жоиз. Агар ҳалоллик мезонларига жавоб бермайдиган, турли хил ўша ножоиз инструментлар билан савдо қиладиган бўлсангиз, уни ҳалол дея олмаймиз. Ва энди бу соҳа инфоқаллоблик бўлиб кетиши ёки жуда ҳам ўша ижтимоий тармоқларда, айниқса, ёшлар орасида оммалашиб кетишига сабаб, энди буни айрим трейдерлар деймизми ёки ўша бизнесменлар деймизми, бошқача талқин қилишларида. Яъни осонгина, кичик пул билан тезда бойиб кетиш мумкинлигини кўрсатиб, рекламалар қилиб, ҳар хил, масалан, шов-шув, ҳайп қилиши натижасида ижтимоий тармоқларда жуда кўпчиликда шунақа фикр шаклланиб қолган. Лекин ўша айтиб ўтганимиздек, бу ерда агар ҳалолликка эътибор қаратадиган бўлсангиз, унинг ўзининг тартиб-қоидалари бор ва ҳамма инструментда, ҳамма маҳсулотларда ҳам сиз тезда, кичик пул билан бойиб кетишингиз имконияти йўқ. Ҳар бир, масалан, жуда ҳам юқори фойданинг орқасида жуда ҳам юқори риск туради. Яъни сиз тезда катта фойда қилмоқчи бўлсангиз, кўпчилик айтмайди, унинг ортида жуда ҳам катта зарар кўриш эҳтимоли, яъни риск туриши бор...

— Ҳалол акциялар нима ва ҳалол бўлмаган акциялар қандай бўлади? Уларга мисоллар орқали тушунтириш берсангиз.

— Жуда муҳим савол бердингиз. Хўп, содда қилиб айтадиган бўлсам, компанияларнинг акцияси ҳалоллиги икки томонлама текширилади. Биринчиси, компания бизнеси биринчи ўрганиб чиқилади, яъни компания маҳсулоти, хизмати ҳалолми, унинг даромад манбалари ҳалолми, қанчалик даражада у ўша ҳалол манбалардан даромад кўряпти, ўрганилади. Ва агар ўша асосий бизнеси, хизмати, маҳсулоти ҳалол бўладиган бўлса, иккинчи босқичга ўтилади. Иккинчи босқичда бу молиявий кўрсаткичлар текширилади, яъни қанчалик даражада фоизга қарз олган ёки банкка депозитга қўйган, ўзига, демак, белгиланган ҳар бир кўрсаткичнинг мезонлари бор, ўшанга жавоб берадиган бўлса, биз уни ўша шариатга мувофиқ деб айтишимиз мумкин. Энди соддароқ мисол келтирадиган бўлсам, мана олдимизда стол турибди, стол ишлаб чиқарувчи компания. Асосий даромади мана шу столдан, сотишдан келадиган бўлса, биз демак, унинг маҳсулоти ҳалолми, деган саволни берамиз ва албатта, бу стол ҳалол маҳсулот ҳисобланади ва ундан кейин унинг молиявий кўрсаткичларини текширамиз. Молиявий кўрсаткичлар бўйича ҳам айтиб ўтганимдек, алоҳида мезонлар бор, унга жавоб берадиган бўлса, ана шу компаниянинг акциясини сотиб олишимиз, трейд қилишимиз ёки бошқача қилиб айтганда, жоиз бўлади. Энди иккинчи томондан, қарама-қарши мисол келтирадиган бўлсам, мисол учун, компания стол эмас, балки ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаради, спиртли ичимликлар ишлаб чиқаради ва ана шу ерда, демак, биринчи босқичда биз бизнесини текширганимизда, биз билдикки, унинг асосий маҳсулоти спиртли ичимликлар ва асосий даромадни ундан кўряпти. Мана шу ернинг ўзида биз биламизки, бу компаниянинг фаолияти ножоиз ва унинг акцияси ҳам ўз-ўзидан ножоиз бўлади ва унинг акцияси билан биз савдо қилмаслигимиз керак бўлади.

— Ўзи касб танлашда нималарга аҳамият бериш керак? Шу ҳақида ҳам тўхталиб ўтсангиз.

— Албатта, бу ерда бир неча омилларни ҳисобга олиш керак. Биринчи ўринда инсоннинг ўзининг характери. Масалан, айримлар компютер олдида соатлаб ишлашида муаммо бўлмайди. Айримларда соатлаб ўша таҳлиллар қилиб, рақамлар билан, графиклар билан ўтиришлари мумкин. Айримлар эса уларга ўша ташқарида, жисмоний меҳнат билан шуғулланиш кўпроқ ёқади. Яъни бу ерда характер деганимизда ҳам компютер қаршисида қанчалик ишлай олиши, биринчи ўринда. Иккинчи ўринда, рискка бўлган муносабат. Яъни трейдинг бу бевосита риск билан ўзаро боғлиқ бўлган фаолият. Яъни айримлар ўша рискни, риск деганимизда биз молиявий зарар кўриш эҳтимоллигини назарда тутамиз. Яъни сиз, масалан, 1000 долларга қайсидир бир акцияни сотиб оладиган бўлсангиз, у ерда у 20% ўсиб, 200 доллар фойда келтириши ҳам мумкин, лекин 10% тушиб, 100 доллар зарар келтириши ҳам мумкин. Яъни риск деганимизда ана шу 100 долларни назарда тутяпмиз ҳозир, зарарни. Ва айримларнинг ана шу рискка бардошлилик даражаси яхши бўлади. Яъни 10% зарар кўрадими, 15% зарар кўрадими, уни қабул қила олади. Айримлар бўлса 5-10% зарарни ҳам қабул қила олмайди. Яъни улар учун бу ноодатий ва уларга кўпроқ ўша барқарор даромадлар ёқади. Зарар бўлмасин, лекин барқарор, даромад ўртача бўлса ҳам ёки камроқ бўлса ҳам барқарор бўлсин, деган, демак, характерда бўлади. Яъни бу энди мана шу характер томонлама иккита мисол, яъни инсоннинг ўз характерига боғлиқ бўлиши керак, ўрганиб, синаб кўриш керак. Иккинчи томондан, трейдер бўлмоқчи бўлганларда албатта вақт бўлиши керак. Ҳозир бизда Ўзбекистонда кўпчилик ўзининг асосий ишига қўшимча фаолият сифатида, қўшимча даромад сифатида ҳам трейдингни ўрганади. Энди бу мақсад бўладиган бўлса, албатта сиз қўшимча вақт ажратишингиз керак.

Яъни бу шунчаки бир ҳафтада бир марта 10-15 минут кириб қўйиб, трейд қиладиган, ўша савдо қилиб чиқиб кетадиган соҳа эмас. Биринчи навбатда, ўрганиш учун яхшигина вақт керак, яхшигина вақт талаб қилади. Ундан кейин бу соҳада ўша ишлаб бориш учун ҳам вақт керак. Энди мана шу вақт бевосита интизомга боғлиқ. Демак, бу учинчи талаб дейишимиз мумкин, трейдер бўлмоқчиларда албатта интизом бўлиши керак. Яъни сиз билим олишда ҳам, ишлашда ҳам, савдоларни қилишда ҳам интизом билан ёндашишингиз керак. Чунки соҳада бевосита ўзингизнинг пулингиз билан, пешона терингиз, ўша меҳнатингиз маҳсули билан савдо қиласиз. Агар ўша ҳиссиётларга берилиб, интизомга амал қилмасдан, нотўғри қарорлар, ўша ҳиссиётга асосланган қарорлар қилиб юборсангиз, масалан, уч-тўрт ой ишлаб топган пулингизни бир кунда йўқотишингиз ҳам мумкин. Шунинг учун интизом жуда ҳам муҳим ва пулни бошқариш, трейд билан шуғулланишнинг ўзининг қоидалари бор, ўша рискларни бошқариш қоидалари бор. Уларга амал қилиш учун албатта инсонда интизом бўлиши керак. Ва қисқача айтадиган бўлсак, мана шу учта хусусият бўлса ва қайси соҳани ўрганадиган бўлсангиз ҳам, албатта иштиёқ муҳим. Иштиёқ бўладиган бўлса, кўпчилик ўрганиши мумкин. Жуда ҳам бу ерда мураккаб, қанақадир молиявий моделлар, формулалар, бошқа нарсалар йўқ. Фақат мана шу айтиб ўтган нарсаларимизни қаттиқ ушлаб, ўрганиши керак.

— Ўзингиз бу соҳага қандай кириб келгансиз?

— Мен дастлаб бакалаврда молия йўналишида Тошкент Молия институтида ўқиганман ва ундан кейин мана шу соҳага янада қизиқиб, кўпроқ билимларимни мустаҳкамлаб, кўпроқ ўрганиш учун магистратурани чет элда ўқиганман. Иқтисодиёт йўналишида, айнан молия бозорларида ўқиб, шу йўналишда тажриба орттирганман.

Варрен Буффетт — дунёнинг энг машҳур инвесторларидан бири, миллиардлаб долларлик империя эгаси. Унинг таъбирида, инвестиция ҳақида ёзилган энг сара китоб — Бенжамин Гремнинг “Интеллигент Инвестор” китобида акцияларга инвестиция қилишда ушбу тавсиялар берилган. Ақлли инвестор компания фаолиятини ва узоқ муддатда ўсишини доим таҳлил қилади. У инвестицияларни диверсификация қилиш орқали ўзини ҳимоя қилади. Ақлли инвестор эътиборини хавфсиз ва барқарор даромадга қаратади. Актив ёки пассив йўл билан ҳам ақлли инвестициялар қилиш мумкин. Фақат инвестиция портфелини тўғри шакллантириш керак. Қизиқ, суҳбатдошимиз акцияларни сотиб олишда қандай кўрсаткичларга эътибор қаратади ва уларнинг инвестицион портфеллари нималардан иборат?

— Жавлон ака, кўп йиллик тажрибангиздан келиб чиқиб жавоб берсангиз, акцияларни сотиб олишда нималарга эътибор қаратилади? Буни таҳлилий тушунтириб берсангиз.

— Хўп, демак, акцияни сотиб олишда, биз бироз олдин айтиб ўтганимиздек, биринчи ўринда ҳалол бўлиши керак, албатта. Ҳалоллик мезонларига жавоб бериб, жоиз акция бўлиши керак. Энди иккинчи, демак, босқичда биз нима мақсадда сотиб оляпмиз? Уни узоқ муддатга, масалан, тўрт-беш йил ушлаб туриш мақсадида сотиб оляпмизми ёки қисқа муддатдаги ўша тренддан фойдаланиб, масалан, бир-икки ҳафталик савдо учун сотиб оляпмизми? Мана шу ерда мақсадни, демак, ажратиб, аниқ қилиб олиш керак.

Агар сиз узоқ муддатга, ўша тўрт-беш йил камида сотиб оладиган бўлсангиз, албатта, бу ерда акцияни эмас, компанияни таҳлил қилишингиз керак. Яъни компаниянинг молиявий ҳолати, даромадлари, иқтисодий устунлиги ва ҳоказо, қандай яхшиланиб келаётгани ва келажакдаги потенциали қанақа? Унинг маҳсулот-хизматларига талаб доим ўсиб боряптими? Қайси соҳада фаолият юритади ва ҳоказо. Яъни компания бу фундаментал таҳлил қилинади. Мана шу молиявий томонлама, сифат, рақобатдошлик томонлама таҳлил қилиб чиқилади. Агар сиз қисқа муддатда сотиб оладиган, қисқа муддат учун сотиб оладиган бўлсангиз, техник таҳлил усули бор. Яъни сиз кўпроқ графикларни таҳлил қилишга, техник томондан қанчалик, қайси томонга ҳаракатланаётганлигини таҳлил қилишга эътибор беришингиз керак бўлади. Содда, қисқа қилиб айтганда шу.

— Тингловчиларнинг кўпчилигида асосий бериладиган савол шундан иборатки, қанча муддатда ўрганса бўлади, қисқа муддатда ўрганса бўладими, тез даромадга кирса бўладими, ўзи қанча пул билан бошласа бўлади? Шу саволлар ўзи шу фаолиятни бошлаётганда муҳим ҳисобланадими ёки ундан ҳам муҳимроқ бўлган саволлар мавжудми?

— Ҳозир айтиб ўтган саволларингиз ростдан биздан ҳам кўпчилик томонидан сўраладиган саволлар. Бирма-бир жавоб бериб ўтадиган бўлсам, мана, қанча пул билан бошласам бўлади, деган савол. Ўзи масалан, олдинлари, мана брокер воситачи бўлади дедик-ку, брокерлар минимум талаб қўярди. Масалан, агар сиз инвестиция қилмоқчи бўлсангиз, камида 5000 доллар билан бошланг ёки камида 10000 доллар билан бошланг, деб. Ҳозир кўплаб брокерларда унақа минимум талаб йўқ. Яъни аслида қанча пул билан бошласангиз ҳам бўлади. 100 долларми, 200 долларми, бошласангиз бўлади. Яъни бу умумийроқ жавоб. Энди, хўп, бошлаганингиздан кейин сиз натижасини кўришни хоҳлайсиз, тўғрими? Демак, сиз натижасини агар кўпроқ даромад билан кўришни бошлайдиган бўлсангиз, демак, сизга кўпроқ капитал керак.

Энди, мана мисол учун, инвестицияни бошламоқчи бўлсангиз, албатта, ўзингизнинг молиявий ҳолатингиздан келиб чиқиб, яъни ойлик даромадингиз қанақа, қанчасини жамғарасиз, қанчаси, мисол учун, асосий харажатларингизга кетади ва қанчасини, мисол учун, инвестиция учун деб олиб қўйяпсиз. Ўша суммадан бошласангиз ҳам бўлади. Масалан, сиз 1000 доллар ойлик оласиз, 200 долларини инвестиция, яъни 20 фоизини инвестиция мақсадида жамғарасиз. 200 доллар билан бошласа ҳам бўлади. Ундан камроқ сумма билан бошласа ҳам бўлади. Инвестицияда муҳими бошлаб олиш ва мунтазамлик. Яъни сиз 200 доллар билан бошлаб олиб туриб, битта инвестиция киритиб қўйиб, бўлди, энди мен беш йилда миллионер бўлиб кетаман, деб кутиш, бу нотўғри. Яъни сиз бошладингиз, хўп, қандай ўзгаряпти, неча йилга мақсад қиляпсиз ва уни, демак, ҳар ҳар ойдами, ҳар чоракдами қўшимча депозит қилиб бориб, кўпайтириб, ўша инвестиция қилиб бориш.

Қилиш керак. Инвестиция узоқ муддатли. Тўрт-беш йил ёки 10-20 йил давомида ўзи одатда инвестиция қилиб борилади. Маълум бир мақсад кўзланади, катта мақсад. Масалан, эрта нафақага чиқиш ёки фарзандларни яхши жойларда ўқитиш ёки катта уй сотиб олиш ва ҳоказо. Соҳада ҳам биз қандай тавсия берамиз? Олдин яхшилаб ўрганинг. Мана, қанча вақт кетади ўрганишга, деяпсиз-а? Агар яхшилаб, фақат ўша керакли, муҳим мавзуларни ўзи сизда ўша аниқ йўл харитаси бўладиган бўлса, ўшалар билан ўрганиб чиқадиган бўлсангиз, уч-тўрт ой давомида ҳам назарий томондан, ҳам амалиётга боғлаб ўрганиб олишингиз мумкин. Лекин уч-тўрт ойда дегани, сиз зўр трейдер бўлиб чиқасиз дегани эмас.

Бу ерда асосий фундамент қўйилади. Асосий сиз олдингига нисбатан битта графикни қараганда тушуна оласиз, қандай ҳаракатланяпти. Бозор нима учун тушаётганлигини ёки кўтарилаётганлигини таҳлил қила оласиз ва ҳоказо. Яъни асосий сизда тушунчалар назарий ва амалий томондан пайдо бўлади ва ундан кейин тажриба орттириш керак. Яъни бозорда ҳар хил ҳолатлар бўлади. Ҳар хил цикллар бўлади. Яъни баъзи вақтда бозор сиз кутмаган даражангизда ҳам ўсиб кетаверади. Таҳлилларингиз ўхшаб кетаверади, ҳаммасидан фойда олиб кетаверасиз. Баъзида таҳлилларни зўр қилсангиз ҳам, бозордаги умумий кайфият ёмон бўладиган бўлса, у яхши компания акцияларини ҳам пастга тортиб кетади.

Бунақа ҳолатларни кўриш учун вақт керак ва биз айтамиз, уч-тўрт ой давомида мана шундай ҳар хил ҳолатларни кўриб, тажриба орттиришингиз керак. Шунда сиз трейдинг бўладими, инвестиция бўладими, уч-тўрт ой давомида билим олиб, уч-тўрт ой давомида тажриба орттирадиган бўлсангиз, яхши эгаллаб олишингиз мумкин ва кейинчалик ҳам ўз устингизда ишлаб, бор билим-тажрибаларингизни кўпайтириб борсангиз бўлади.

Ва трейдингда ҳам, агар бошлаётганимда қанча пул керак бўлади, деган савол бўлса, мени шахсий тавсиям, биринчи ўша уч-тўрт ойликда ҳаммасини ўрганиб олганингиздан кейин, уни хоҳ мустақил ўрганинг, хоҳ YouTube’да, хоҳ бирор курсларда, хуллас, яхшилаб ўрганиб олганингиздан кейин, демо ҳисобрақам деган нарса бор. Демо ҳисобрақамда, масалан, уч-тўрт ҳафта кўриш керак. Мана сотиб олдингиз акцияни, қандай ўзгаряпти, қанақа фойда-зарар беряпти? Яъни сиз ўша олди-сотди жараёнларини, турли, масалан, ордер турларини, қандай ишлашини яхшилаб билиб олганингиздан кейин, бир ойлик даромадингиз билан бошлашни биз тавсия қиламиз.

Нима учун бир ойлик даромад? Чунки реал ҳисобрақамда, реал пул билан савдо қиладиган бўлсангиз, ҳиссиёт умуман бошқача бўлади. Демо ҳисобрақам у умуман пул эмас, сиз уни ечиб ололмайсиз ҳам, йўқотсангиз ҳам ҳеч нарса йўқотмайсиз. А лекин бир ойлик даромад, бу “Тўхта, мен бир ой ишладим-ку. Бир ой давомида бу пулни топиш учун вақтим кетди-ку”, деган нарса бўлади ва шунинг учун ҳам масъулият бўлади. Масъулият юклайди. Бошқа томондан, у жуда ҳам катта пул эмас ва бошлашда турли билиб-билмасдан хато қилишингизнинг олдини олади. Шунинг учун трейдингни бошлашда қанча пул керак, бу ўша босқичлардан ўтганингиздан кейин бир ойлик даромадингиз қиймати бўлса яхши. Инвестицияда ҳам бир ойлик даромадингиз қиймати ёки ундан камроқ бўлса ҳам, секин-секин бошлаб давом эттириб кетсангиз бўлади.

— Тушунарли, Жавлон ака. Айтиб ўтдингиз, кичик маблағлар билан ҳам фаолиятни бошласа бўлади. Яъни трейдинг фаолиятини бошласа бўлади, деб айтдингиз. Дейлик, 200 АҚШ доллари атрофида маблағга эга бўлган шахс уни бошқа соҳаларга ҳам ёки бошқа йўналишларга ҳам инвестиция қилиши мумкин. Дейлик, пишириқ пишириб сотиши мумкин ёки бўлмасам, қандайдир бир кичик техникани олиб, уни ижарага қўйиши мумкин. Унда ҳам маълум бир даромадга эга бўлади. Лекин трейдингнинг афзаллиги нимада? Улардан афзаллик томони нимада?

— Жуда яхши савол. Авваламбор, сизда етарли билим ва тажриба бўлса, хўп, 200 доллар билан бошлашингиз у бошланғич нуқта ҳисобланади. Ва 200 доллар бўладими, 1000 доллар бўладими, агар яхши савдо қилиб, яхши натижаларга эришиб борадиган бўлсангиз, худди ўша вақт, худди ўша эътиборни ажратган ҳолда, масалан, 20 минг доллар ёки 200 минг долларни ҳам бошқарсангиз бўлади. Яъни, бир хил вақт кетади. Таҳлил усулларингиз бир хил. Фақат ўша рақамнинг орқасида ноллар кўпаяди, холос. Рискларни бошқаришингиз ҳам, ҳамма-ҳаммаси, демак, сиз бошида кичикроқ маблағ билан бошлаб, вақтингизни инвестиция қилдингиз ва кейинчалик катта маблағларни худди ўшанча вақт ёки ундан камроқ вақт билан кўпроқ даромад кўришингиз мумкин.

Энди айтиб ўтганингиздек, масалан, битта қанақадир ускуна сотиб олиб, арендага берадиган бўлсангиз, у фақат ўша ускуна йил ўтиши билан эскиради ва қиймати, яъни ўша ижаранинг қиймати ошиб бориш эҳтимоли кам. Ва уни кўпайтириш учун яна худди ўшанақа техника сотиб олиб беришингиз керак. Ёки кичик бизнес қиламан дейдиган бўлсангиз, у ерда энди бизнес билан трейдингни алоҳида, категориялари бор, солиштириб чиқишимиз керак. Энди бизнесда барибир кўпроқ вақтингиз кетади ва айни битта, масалан, соҳага, демак, риск бўлади. Айни битта соҳада риск бўлади. Масалан, трейдингда сиз 10 хил компания акциясини сотиб олиб ёки 10 хил усулда трейд қилиб, рискни диверсификация қилиб ташлашингиз мумкин.

— Шу ўринда бир қалтисроқ савол бераман, рухсатингиз билан. Фаолиятингиз давомида энг катта кўрган даромадингиз ва энг катта ютқазишингиз қанча суммада бўлган?

— Хўп, энди мен буни одатда процентларда айтаман. Яъни соҳа билан шуғулланувчилар процентни яхши тушунади, у хоҳлаган суммани қўйиб олса бўлади. Энди нимага, барибир мусулмон киши ўзининг бойлигини рақамларда ҳамма учун ошкора қилиши яхши эмас. Бошида, бошлаганимизда, мана саккиз йил олдин, у вақтда риск даражамиз анча юқори бўлган.

Анча катта-катта, демак, ўша рисклар билан кирган вақтимизда кўп бўлган. Яъни, масалан, 40%, 50% тушиб кетган акциялар ҳам бўлган. Масалан, даромадга келадиган бўлсак, худди шу даражада. Энди менда акцияларда ҳам турлари бор-да. Масалан, бир кунда 100% кўтарилиб, 80% тушадиган ёки 200-300% ўсиб кетадиган акция турлари ҳам бор. Лекин айтиб ўтганимдек, уларда риск даражаси жуда ҳам юқори. Буни penny stock ёки meme stock деймиз. Мен одатда улар билан ишламайман ҳозир, чунки менинг риск даражам шу ўртадан бироз баланд. Яъни катта риск қилмайман, рискни минималлаштирган ҳолда савдо қиламан ва шунга мутаносиб равишда мени ўша даромад кўрсаткичларим ҳам ҳалиги 200-300% эмас.

Тушуняпсизми? Лекин маълум вақтларда, масалан, ҳамма биз савдо қиладиган акциялар ҳам риски ўрта ёки паст эмас, юқори рискли акцияларга ҳам савдо қиламиз, лекин жуда кичик миқдорда. Ва у акцияларда ўша 40-50% ўсиш бўлиб туради. Лекин бу, демак, доимий бўлиб турадиган, ҳар ҳафта ёки ҳар ой мана шунча ўсадиган дегани эмас.

— Инвестиция соҳасида қандай фаолият билан шуғулланасиз ва ўша инвестицияга йўналтирилган пул маблағларингизни айнан трейдинг орқали қўлга киритганмисиз?

— Йўқ, менда тескари бўлган. Аввал инвестиция билан шуғулланиб, кейин трейдингга ўтганман. Яъни ўша бир, адашмасам, 9-10 йил олдин ўқишни битириб, саккиз йил олдинлар экан. Ўқишни битириб, Сеулда яшардим у вақтда. Компанияда ишлашни бошлаганман, яхши бир компанияда ва даромадим ёмон эмасди ва даромадимнинг маълум қисмини жамғариб, минимал харажат қилиб, кўпроқ инвестиция қилганман. Ва асосий ишим бўлган, асосий ишимдан ташқари яна кечаси, энди у ерда бозор вақти кечаси тунда бўларди. Соат 1 да очил, соат шу 1-2, 3-4 гача уйғоқ бўлишингиз керак савдо қилиш учун. Унақа имконият йўқ эди. Кундузи ишлайман, жамғараман, кўпроқ қисмини даромадимни инвестиция қилиб бораман.

Яъни пассив фаолият ҳисобланади бу, инвестиция. Фақат яхшилаб таҳлил қиласиз бошида ва диверсификация қилиб, аниқ бир стратегия асосида пулни киритиб борасиз. Инвестиция билан шуғулланиб бориб, маълум даражага чиқиб, ундан кейин у ерда ишимни тўхтатдим ва тўлиқлигича бу соҳа билан шуғулланишга, ўзимизнинг лойиҳалар устида шуғулланишга ўтдим ва ўшанда, яъни бошқа бир корхонага боғлиқ бўлмасдан, фақат ўзим учун, ўзимнинг лойиҳаларим учун ишлашни бошлаган вақтимда, кейин трейдингга кўпроқ эътибор бериб, трейдинг билан шуғулланишни бошладим.

— Шу соҳага эндигина кириб келувчилар учун йўл харитасини тузиб бера оласизми? Яъники, улар ҳозирги кунда нималарни ўрганиб келиб, яхши натижага эришиш учун қандай босқичларни босиб ўтишлари керак?

— Жуда яхши. Қаранг, бу ерда биз иккига бўлишимиз керак. Чунки инвестиция ва трейдинг умуман бошқа-бошқа дунё, бошқа-бошқа ёндашув. Инвестиция билан исталган киши шуғулланса бўлади. Асосий фаолияти бўладими, бизнеси бўладими ёки талаба бўладими, ўша даромад манбайи бўлса, маълум қисмини аста-секин, босқичма-босқич инвестиция қилиб борса бўлади. Асосий фаолиятига умуман халақит бермайди, тўхтатиб ҳам қўймайди. Фақат озгина ўрганиш керак бошида, озгина таҳлил қилиб, ўзининг йўлини танлаб олиш керак. Масалан, мен портфелимда қайси акцияларни сотиб оламан? Нима учун сотиб оламан? Қанча муддатга сотиб оламан? Қайси ҳолатларда сотаман? Қайси ҳолатларда қўшаман?

Бу энди озроқ вақт олади, стратегияни ишлаб чиқиш керак. Исталган одам инвестиция қилса бўлади акцияларга. Жуда ҳам, нима дейди, қулай усули. Кичик пул билан бошлаб, хоҳлаган вақтда ечиб оласиз, ҳамма нарса ўзингизнинг номингизда, ликвид бўлади ва бошқа актив турларига, масалан, охирги 50-100 йилликни солиштирадиган бўлсак ҳам, даромад келтириш даражаси юқори. Масалан, кўчмас мулк бўладими, олтин бўладими, облигация бўладими, нақд пулнинг ўзи бўладими, олтин бу йил жуда ҳам ўсиб кетди. Бу тарихда илк бор бунақа ўсиши. Лекин узоқ йиллик маълумотларга эътибор қаратадиган бўлсак, акцияларда ўсиш, даромад кўрсатиш даражаси юқори.

Демак, АҚШ бозори ҳақида ҳозир айтиб ўтдим. Трейдинг билан шуғулланишда бўлса, йўл харитаси қандай бўлиши керак? Албатта, биринчи билим олиш керак. Трейдингдан катта пул қилса бўлар экан, тезда бойиб кетса бўлар экан, деган хаёлларни умуман чиқариб ташлаш керак. Биринчи ўринда сиз учун нима муҳим? Билим, албатта. Ва билимда ҳам ҳозирги кунда, ўша бошида айтиб ўтганимдек, ҳар хил йўналишлари кўп трейдингда ҳам. Кимдир Форехда ишлайди, кимдир акцияда ишлайди, кимдир криптода ишлайди ва ҳоказо. Биринчи навбатда, қайсилари ҳалоллик мезонларига жавоб беради, ўзингиз тушуниб олишингиз керак. Мана бу, мана шу нарса бўлар экан, жоиз экан, деса, далилини, манбасини сўраш керак. Қайси уламо айтган? Нимадан келиб чиққан у қоида? Хўп, қанақа бўлади ўзи у? деб одам ўзи кўнглида ғашлик қолмаслиги учун яхшилаб ўрганиб кўриш керак. Илмини ўрганиш, илмини олиш керак.

Яъни жуда ичига чуқур кириб кетмаса ҳам, ўша бошланғич тушунча бўлиши керак ўзида. Шунчаки кўр-кўрона эргашиб кетиш керак эмас. Ва ундан кейин соҳага оид, молиявий билимларни олиш керак. Масалан, ўзи акция, агар акция бозорини танлайдиган бўлсангиз, акция бозори ўзи қандай ишлайди, мана ҳозир сиз сўраб ўтган брокер нима, масалан, олди-сотди жараёни қанақа бўлади, қандай таҳлил қилинади, қандай риск бошқарилади, қандай капитал бошқарилади ва масалан, таҳлил қилганда қанақа стратегиялар бор ва ҳоказо, албатта билимини олиб, шошмасдан, асосий эътиборни ўша дастлабки икки-уч ой билим олишга қаратиш керак. Билим олиб, демак, ҳафтада, масалан, ҳар куни ўртача оладиган бўлсак, икки соатдан вақт ажратадиган бўлсангиз, бемалол ўрганиб олсангиз бўлади. Энди ҳар куни вақти бўлмаганлар ҳар икки кунда, масалан, уч соат ёки ҳафта охирида кўпроқ вақт ажратиб. Уни ўрганиб олганингиздан кейин, “Бўлди, мен билиб олдим, зўр экан”, тарихга бундай қараб туриб, “Мана бу акция 100% ўсиб кетибди, бу акция 50% ўсиб кетибди”, деб туриб, катта пулни депозит қилиб кириб кетиш керак эмас. Тарихда ўсган нарса келажакда ҳам ўсади деган нарса эмас. Шунинг учун кичик пул билан бошлаб, ўзини синаб кўриш керак. Яъни ўрганган нарсалари қанчалик ишлаяпти реал бозор вақтида. Қанчалик фойда кўряпти, қанчалик зарар кўряпти, қаерларда хато қиляпти, ўзини таҳлил қилиб чиқиб, хатоларни тўғрилаш керак. Ва аста-секин тажриба орттириб, тажрибаси кўпайиши билан ўша капитални ҳам кўпайтириб, кейин ўша асосий фаолиятига айлантириш ҳақида кейин ўша 9 ой, бир йилдан кейин ўйласа бўлади. Унгача асосий фаолияти бўлса, уни ташлаб қўймасдан, унга параллел равишда ҳам ўрганиб, ҳам шуғулланиб борса бўлади. Айниқса, бизда Ўзбекистонда яшовчилар учун, энди бир томондан бу яхши, яъни асосий Ўзбекистонда кундуз куни иш тугагандан кейин АҚШ бозори очилади. Яъни ҳозир қишки режимда кечки пайт 7:30 дан кейин очилади, соат 2 гача очиқ бозор. Яъни кундузи ўз иши билан, фаолияти билан шуғулланиб, озроқ дам олиб, кечқурун бир бозорга кириб, таҳлил, савдоларни қилиб, яъни асосий фаолиятни умуман йўқотмасдан, чунки одам мана бир неча ўша характер хусусиятларини ҳам айтиб ўтдик-ку, яъни тўғри келадигани бор. Масалан, бозорга жуда ҳам боғланиб, усиз тура олмайдиганлар бор, лекин тушунмайдиганлар бор. Яъни бу бу ерда камситиш маъносида эмас, яъни бу, масалан, таҳлил томонлама кучсиз бўлиб, бошқа томондан жуда ҳам кучли бўлиши мумкин. Шунақалар ҳам бор. Яъни одам ўзини синаб кўриб, шошмасдан, яъни бу фаолият узоқ муддатда, масалан, мақсад қўядиган бўлсангиз, мен келгуси 10 йил давомида ё 20 йил давомида трейд билан шуғулланиб, ўз вақтимга, фаолиятимга эркин бўлмоқчиман десангиз, у масалан, ўрганиш босқичидаги олти ойликни узоқ муддат деб қараш керак эмас. Шошмаслик керак.

— Чунки бу билим, тўғрими? Билим секин эгалланса, кўпроқ наф беради инсонга, ўша билим олувчига.

— Шунақа.

— Сиз мени чалғитишга ҳаракат қилдингиз, бундан олдинги сўраган саволимга жавоб бермадингиз, яъники сизнинг инвестицион портфелингизда нималар мавжуд? Яъни инвестицияни қандай соҳаларга киритгансиз?

— Жуда яхши. Мен одатда қайси соҳаларни таҳлил қилаётганим, қайси акцияларни олаётганим ёки олмоқчилигимни ўзимизнинг ўша ўқувчи, битирувчиларга доим айтиб бораман. Бу ерда ҳам айтишимиз мумкин. Умумийроқ қилиб айтаман. Менда ҳозир портфелимда олаётган ва олмоқчи бўлган 10 та соҳа мавжуд, 10 та саноат. Шулардан 10 та саноатнинг ичида яна ўзи ўша саноатнинг энг етакчи компанияларини ҳам молиявий томондан, ҳам ҳалоллик томонлама таҳлил қилиб чиққанман. Ўшалар қачон сотиб олишга мақбул нархларда бўлса, яъни арзонроқ бўлса, аста-секин инвестиция қилиб сотиб олавераман. Бу соҳалар қайсилар? Биринчиси, бу семикондактор, чиплар.

Ҳозирги кунда жуда ҳам энг керакли маҳсулот. Ҳозирги мана компютерингиз бўладими, телефонингизми ёки микрофонми, ҳамма-ҳамма нарсада электрон жиҳоз бўлсин, чип мавжуд ва ҳозирги энг ривожланаётган соҳаларга ҳам сунъий интеллект, робототехника, смарт-қурилмалар ва ҳоказо, ҳамма-ҳаммаси чип билан ишлайди, содда қилиб айтганда. Демак, биринчи соҳа шу, узоқроқ муддатга ва иккинчиси киберхавфсизлик, маълумотларни сақлаш, хавфсизлигини сақлашга қаратилган компаниялар. Учинчиси булутли хизматлар деймиз.

Ҳозир олдинлари, масалан, флешкалар кўтариб, маълумотлар сақлаб юрган бўлсак, ҳозир ҳаммаси ўша булутли тармоқларда. Ҳар хил маҳсулот ишлаб чиқарадиган, булутда сақланадиган нималар бор ва яна бири бу қайта тикланувчи энергия. Энергияга ҳозир мана кўплаб давлатларда атроф-муҳитнинг ифлосланиши жуда ҳам ортиб боряпти, энергияга талаб камайгани йўқ. Дунё аҳолиси кўпайса, энергияга талаб борган сари ошиб бораверади ва асосий эътибор ўша қуёш, шамол энергияларига барибир эртами-кечми кўчиб ўтади. Шунинг учун у соҳада ҳам, демак, менда акциялар мавжуд ва ундан ташқари яна шунга ўхшаш соҳалар ва энди портфелни ҳимоя қилувчи деймиз биз. Ҳозирги айтиб ўтган соҳаларимда тебранувчанлик жуда ҳам юқори, яъни бирдан кўтарилиб, бирдан тушишлар, иқтисодиётдаги мавсумийлик ёки ўша маълум вақтларда бозор кайфиятига қараб ўзгариши буларда юқори. Лекин шунақа соҳалар бор, талаб доим бўлади, бозордаги цикллар унчалик таъсир қилмайди, масалан, соғлиқни сақлаш ва юқорида санаб ўтган саноатлардан ташқари мана шу соғлиқни сақлаш қурилмалари ишлаб чиқарувчи ёки дорилар ишлаб чиқарувчи компанияларни ҳам текшириб, доим кузатиб, инвестиция учун, демак, номзодликка олиб бораман.

- Раҳмат. Ўзингизнинг сирларингиз билан бўлишганингиз учун.

— Йўғе, сир эмас, арзимайди.

Инвесторлар ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолатлар ҳам борки, улар ишлагиси келади, даромад олгиси келади, лекин маълум бир сабаблар билан бунга имконияти бўлмайди. Яъники, мана биз кўрдик, Америка бозорларидаги ўша shutdown деймиз ёки бўлмасам таназзуллар бўлди, ностабил ҳолатлар вужудга келди. Айнан шу пайтда трейдерлар нима билан банд бўлишади?

Зўр савол. Хўп, трейдернинг, мана, айтиб ўтдик, қандай, масалан, амалиёт билан шуғулланишига боғлиқ. Яъни шунақа амалиётлар борки, булар ножоиз, албатта, бозорнинг тушишига пул тикилади. Яъни бозор тушганда ҳам пул қилса бўлади. Яъни молиявий томондан жавоб берадиган бўлсак, молиявий бозорларда, яъни сиз қиммат сотиб юборасиз-да ўзига тегишли бўлмаган, масалан, акцияни. Кейин, масалан, 10-20 фоиз тушганда қайтадан сотиб олиб туриб, ўша олган акциянгизни брокердан қарзга оласиз уни, қайтиб берасиз.

— Спекуляция.

— Ҳа, шорт селлинг дейди буни. Яъни бозор тушганда ҳам ўзи асли пул қилса бўлади. Энди биз бозор тушганда унақа қила олмаймиз ва нима қиламиз, кузатиб, таҳлил қилиб, кутиб турамиз бозорнинг ўнгланишини ва тикланиб тепага ўсишини. Ўзи бозорда унақа пасайишлар унақа ноодатий ҳолат эмас. Масалан, умумий статистикани оладиган бўлсак, ҳар энди бу 100 йиллик бўйича яқинда таҳлил қилиб чиққан маълумот, ҳар етти йилда бир марта ўша қулаш бўлган, кризис бўлган, яъни бозорда қулаш дегани, 20 фоиздан кўп бозор тушиб кетган, ҳар етти йилда. Ҳар, масалан, бир йилда 10 фоиз, 15 фоизга яқин пасайиш бўлади бозорда. Яъни циклда юради-ку, масалан, айрим ойлар жуда ҳам кучли ўсади. Бозорда кайфият зўр бўлади, инвестор-трейдерлар оптимист бўлади ва шунга боғлиқ, масалан, яхши янгиликлар, ҳисоботлар чиқаверади, ўсади. Лекин маълум нуқтага келгандан кейин бозор, яъни инвесторлар савол беришни бошлайди: “Тўхта, акциялар жуда ҳам қимматлашиб кетган-ку ҳозир? Бу пуфак эмасми”, деб шунда, “тўхта, озгина эҳтиёт чорасини кўриш керак экан”, деб туриб, сотиб юбориш бошланади. Нақд пулга айлантириш ёки риски камроқ бўлган активлар бор: олтин, облигация ва ҳоказо, ўшаларга олиб ўтиш бошланади. Энди бозорда тушаётганини кўриб туради-ку ҳамма, иккитаси қўшилади, 10 таси, 1000 таси қўшилади, яъни қанча сотиб юбориш кучли бўлса, бозор пасайишни бошлайди. Яъни маълум нуқтага келиб туриб барибир битта пасайди-да, кейин яна ўсишда давом этади. Шунинг учун бир йилда, масалан, ўртача бир марта ёки икки марта шунга ўхшаш ўша кичик шўнғиб, пастлаб олишларни кўришимиз мумкин. Инвестор нима қилиши керак у ҳолатларда? Инвестор учун сотиб олишга имконият бўлади. Инвестор узоқ муддатни кўзлагани учун унақа бозордаги қисқа вақтда давом этадиган пасайишлар унча катта аҳамият касб этмайди, балки сотиб олишга яхши-яхши компания акциялари арзон бўлиб қолади, арзон нархларда сотиб олишга имконият бўлади. Ҳа, трейдерлар бўлса, нима қилади? Биз каби трейдерлар бозорнинг тикланиб олишини, бозордаги риск, хавф-хатар камайишини, яна ўсишда давом этишини кузатиб туради, кутиб туради.

— Касбингизнинг энг афзаллик томонларидан биттаси, сиз мустақилсиз, ҳеч кимга бўйсунмайсиз, ўзингиз вақтингизни ўзингиз бошқарасиз. Шундан келиб чиқиб, кунлик режимингизни, яъни кунлик тартибингизни айтиб бера оласизми? Мана, қанча вақт ичида трейдинг билан шуғулланасиз, қолган пайтларда молиявий мустақил бўлишингиз учун ёки бошқа яна фаол ишлар билан шуғулланишиз учун нималар билан банд бўласиз кун давомида?

— Тўғри, бир томондан танлов эркинлиги бор. Яъни мен агар хоҳласам фақатгина трейд билан шуғулланишим мумкин. Трейд энди кўпроқ кечаси бўлади. Қолган вақтларда менда ҳозир “Ҳисса” лойиҳаси бор, у ерда ишлар жуда ҳам авжида. У ерда менинг ўзимга юклатилган, яъни мен ўзим жавоб берадиган вазифалар бор. Улар билан шуғулланаман. “Уплифт” лойиҳамиз асосан таълим бериш билан шуғулланади, у ерда ўзига яраша ишлари бор ва ундан ташқари Финранкс деган стартапни ўтган ой ишга туширдик ва бу ўша акция бозорида мана фундаментал таҳлил қилиш жуда ҳам кўп вақт олади-да. Рақамларни, кўрсаткичларни ҳар томондан таҳлил қилиб чиқасиз. Ўша нарсани ҳамюртларимизга, умуман фойдаланувчиларга осон қилиб бериш учун чуқур таҳлил қилиб, оддий, масалан, баҳоларда кўрсатиб берадиган стартап қуряпмиз. 1 дан 10 гача кўрсатиб беради. Агар компания зўр бўлса, масалан, 10 балл. Агар қайсидир томонидан яхши бўлмаса, икки, уч. Хуллас, чуқур таҳлилни содда тилда тушунтириб беришга қаратилган стартап. Унинг ўзига яраша анча ишлари бор. Кундузи асосан шулар билан ва кечга бориб трейд билан, таҳлиллар билан шуғулланамиз.

— Жавобларингиз учун раҳмат ва ташрифингиз учун миннатдормиз. Ўйлаймизки, Kun.uz кузатувчилари учун бу суҳбат манфаатли бўлди. Ҳар биримизда муносиб ҳаёт кечиришимиз учун етарлича кучимиз ва қобилиятимиз бор. Ҳозир яшаш ҳам қийин бўлиб қолди-ю, ҳамма ерда сифатсиз таълим, шунга ўхшаш гаплар — бу бизнинг ҳаракатсизлигимиз, дангасалигимиз ва ўзимизнинг заиф томонларимизни оқлашимиздан бошқа нарса эмас. Ўз устингизда ишланг, билим олинг. Албатта, қийин вақтлар ҳам ўтади. Кўрсатув ҳақидаги фикрларингиз, эътирозларингиз ҳамда таклифларингизни YouTube каналимизда, илтимос, албатта ёзиб қолдиринг. Ўтказган вақтингизга рози бўлинг.

Муҳамедов Бахтинур суҳбатлашди.