Йўллардаги ҳаёт нархи: Ўзбекистонда йўл-транспорт хавфсизлиги ҳақиқатан яхшиланяптими?

Ўзбекистонда ҳар куни одамлар иш ёки ўқишга йўл олишар экан, афсуски, уларнинг айримлари йўл-транспорт ҳодисалари туфайли уйларига қайтиб келмайди. Расмий маълумотларга кўра, ҳар йили 8000 дан 9000 гача ЙТҲ содир бўлиб, 8000 дан 12000 гача одам жабрланади - баъзилари ҳаётдан кўз юмса, бошқалари жиддий тан жароҳати олади. Сўнгги етти йил ичида ҳукумат йўллар ва ҳаракат хавфсизлигига 61 триллион сўм маблағ сарфлади. Пиёдаларни ҳимоя қилиш мақсадида янги тизимлар, қоидалар ва технологиялар жорий этилди. Ушбу саъй-ҳаракатлар чиндан ҳам одамлар ҳаётини сақлаб қоляптими?

Юқоридаги икки диаграммага эътибор қаратсак, йўл-транспорт ҳодисалари ва қурбонлар сони доимо ўзаро боғлиқ эканлигини кўрсак бўлади ва бу табиий. Ушбу диаграммалар Ўзбекистонда сўнгги ўн йил мобайнида йўл-транспорт ҳодисалари ва қурбонлар - жумладан, жароҳатланганлар ва ҳалок бўлганлар - сонининг ўзгаришини акс эттиради. Эътиборли жиҳати шундаки, қурбонлар сони энг юқори йилларда деярли 13 минг нафарга етган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 8,6 минг нафаргача пасайган. 2025 йил рақамлари янада пастроқ кўринади, бироқ улар фақат январ-сентябр ойларини қамраб олгани сабабли, тўғридан-тўғри йил якунлари билан таққослаб бўлмайди. Аммо, холисона таққослашни фақат 2024-2025 январ-сентябр ойлари маълумотлари асосида амалга ошириш мумкин.

Бу шуни англатадики, айнан шу тўққиз ойлик даврда 2025 йилда 2024 йилга нисбатан камроқ йўл-транспорт ҳодисалари ва қурбонлар қайд этилган, бу эса бир хил мавсумий оралиқда ҳам йилдан-йилга ижобий ўзгариш бўлаётганини кўрсатади. Ҳар иккала диаграмма ҳам 2020 йилгача изчил пасайишни кўрсатмоқда. Ўша даврда транспорт ҳаракати камайишида COVID-19 пандемияси ва қатъий ҳаракатланиш чекловлари муҳим рол ўйнаган. Бироқ 2021 йилда одатий ҳаёт тарзи тикланиши билан йўл-транспорт ҳодисалари ва қурбонлар сони яна кўпайди, бу эса маълумотлар тўпламидаги энг мураккаб даврлардан бири бўлди. 2023 йилдан бошлаб вазият яхшилана бошлади. Шу йиллар давомида ҳукумат йўл қоидаларини кучайтирди — жумладан, кўплаб ҳудудларда тезлик чегарасини 70 км/соатдан 60 км/соатгача пасайтирди (расман 2023 йил 5 апрелда жорий этилди), шунингдек, камера кузатувини ва назоратни кучайтирди. Бу чоралар иккала диаграммада кўриниб турган пасайиш тенденциясига ижобий таъсир кўрсатганга ўхшайди.

Ҳудудлар бўйича таҳлил

Ҳудудлар кесимида қаралганда ва сўнгги ўн йил ичида қайд этилган барча йўл-транспорт ҳодисалари жамланганда, Ўзбекистон ҳудудлари бўйлаб аниқ узоқ муддатли қонуниятлар кўзга ташланади. Энг юқори кўрсаткичлар Тошкент шаҳри, Тошкент, Фарғона ва Самарқанд вилоятларида кузатилиб, улар биргаликда мамлакатнинг асосий йўл-транспорт ҳодисалари содир бўладиган нуқталарини ташкил этади. Ушбу хавфли ҳудудларда аҳоли сони энг тез ўсиб бормоқда, йирик университетлар, катта корхоналар ва кундалик тирбандлик мавжуд. Автомобилларнинг кўпайиши ва ҳаракатнинг кучайиши табиийки йўлларда кўпроқ хавф туғдиради. Миллий миқёсда аҳоли сонига нисбатан жабрланувчилар даражаси бошқача тенденцияни кўрсатади. 2014 йилда ҳар 10 000 кишидан тахминан 4 нафари йўл-транспорт ҳодисалари қурбони бўлган. Ўн йил давомида бу кўрсаткич аста-секин пасайиб, 2024 йилда ҳар 10 000 кишига 2,3 кишини ташкил этади. Баъзи йилларда бироз ўсиш кузатилган бўлса-да, умумий йўналиш яхшиланишни ва оддий фуқаро учун хавф даражаси пасайишини кўрсатяпти.

Бу тенденциянинг эътиборли томони шундаки, автомобилга эгалик қилиш ўсишда давом этаётган бўлса-да, авариялар сони нисбатан қисқарган. 2015 йилда ҳар 100 кишига тахминан 6-7 та автомобил тўғри келган бўлса, 2025 йилга келиб бу кўрсаткич деярли икки бараварга ошиб, 12 тага етди. Одатда, йўллардаги автомобиллар сонининг кўпайиши бахтсиз ҳодисалар хавфини ошириши кутилади. Бироқ маълумотлар бунинг аксини кўрсатмоқда: автомобиллаштириш даражаси ошишига қарамай, аҳоли сонига нисбатан қурбонлар сони пасайишда давом этмоқда. Бу эса сўнгги йиллардаги йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлаш борасидаги ҳаракатлар, қатъий назорат ва инфратузилма яхшиланиши транспорт ҳаракати ҳажмининг ўсишидан келиб чиқадиган хавфларни камайтиришга ёрдам бераётганини англатиши мумкин.

Сирдарё, Навоий ва Хоразм вилоятлари доимий равишда энг кам йўл-транспорт ҳодисалари ва жабрланганлар сонини кўрсатиб келмоқда. Бу ҳудудларда аҳоли сони камроқ, транспорт ҳаракати босими пастроқ ва йўллар одатда камроқ тирбанд бўлгани сабабли, бахтсиз ҳодисалар даражаси паст бўлиб қолмоқда. Минтақавий фарқлар асосан аҳоли зичлигига боғлиқ, бироқ инфратузилма сифати, қонунларни ижро этиш даражаси ва ҳаракатланиш моделлари каби бошқа омиллар ҳам муҳим рол ўйнайди.

Ҳукуматнинг саъй-ҳаракатлари

Сўнгги етти йил ичида ҳукуматнинг йўл ҳаракати хавфсизлигига эътибори сезиларли даражада кучайди. Рақамлар буни яққол кўрсатиб турибди. Йўлларни такомиллаштириш, хавфсизлик тизимларини мустаҳкамлаш ва йўл ҳаракатини бошқаришни модернизация қилишга 61 триллион сўмга яқин маблағ сарфланди. Инфратузилмани яхшилаш мақсадида бир қатор хизматлар хусусий компанияларга топширилди. Бу уларга йўл чизиқлари чизиш, транспорт воситаларини текшириш ва ҳайдовчилик имтиҳонлари каби аниқ вазифаларга эътибор қаратиш имконини берди. Бундан ташқари, жамоат транспорти учун махсус йўлаклар кенгайтирилди ва кундузи транспорт оқимини енгиллаштириш учун бир қатор қоидалар янгиланди.

● Давлат инвестициялари ва хавфсизлик ислоҳотлари

Асосий ташаббуслардан бири янги «Хавфсиз йўл» дастури ҳисобланади. Бу дастур хавфли йўл қисмларини яхшилаш, яхшироқ йўл белгиларини ўрнатиш, ёритиш воситаларини кучайтириш ва пиёдалар зоналарини модернизация қилиш орқали йўл-транспорт ҳодисаларини камайтиришга қаратилган.

● Технологик такомиллаштиришлар

Йўл ҳаракати хавфсизлиги ходимлари электрон планшет ва тана камералари каби замонавий воситалар билан таъминланди, шунингдек, сунъий интеллект ёрдамида қоидабузарликларни автоматик аниқлашнинг янги тизими жорий этилди. Бу технологиялар йўлларни янада аниқроқ назорат қилиш ва инсон хатосини камайтириш имконини беради.

● Интеллектуал транспорт тизими

Пойтахтдаги тирбандликни янада камайтириш мақсадида ҳукумат Интеллектуал транспорт тизимини ишга туширишга тайёргарлик кўрмоқда. Бу тизим Тошкент шаҳридаги 700 дан ортиқ чорраҳани бирлаштиради, светофор, камера ва кузатув қурилмаларини ягона платформага улайди. Реал вақт режимидаги трафик асосида сигналларни мослаштириш орқали ушбу тизим тирбандлик ва эҳтимолий йўл-транспорт ҳодисаларини 25-30 фоизгача камайтириши кутилмоқда.

● Халқаро ҳамкорликлар

Ўзбекистоннинг йўл ҳаракати хавфсизлиги соҳасидаги тараққиётининг яна бир муҳим жиҳати унинг халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлигидир. Мамлакат инфратузилмани яхшилаш ва транспорт тизимини модернизация қилиш бўйича шерикликни фаол кенгайтирмоқда. Бунга яққол мисол сифатида Осиё инфратузилмавий инвестициялар банки (ОИИБ) билан алоқалaрни келтириш мумкин.

Хулоса

Барча маълумотлар умумлаштирилганда, яхлит манзара янада ойдинлашади. Ўзбекистонда сўнгги йилларда йўл-транспорт ҳодисалари ва қурбонлар сони камайган, бироқ ўзгаришлар жуда ҳам катта эмас. Бу барқарор яхшиланиш ҳукуматнинг эътибори кучайиши, янги қоидалар жорий этилиши, йўл ҳаракати хавфсизлигига сармоя киритилиши ва замонавий мониторинг тизимларининг қўлланиши билан узвий боғлиқ. Бироқ минтақавий маълумотлар шуни кўрсатмоқдаки, яхшиланиш барча ҳудудларда бир хил даражада кўзга ташланмаяпти. Юқори хавфли ҳудудлар — Тошкент шаҳри, Тошкент вилояти, Фарғона ва Самарқандда — ҳамон мамлакатдаги энг кўп йўл-транспорт ҳодисалари қайд этиляпти. Салбий рақамлар озгина пасайган бўлса-да, бу катта бурилиш юз берганини таъкидлаш учун етарли даражада сезиларли эмас. Бу шуни англатадики, гавжум ҳудудлардаги асосий муаммолар ҳали-ҳануз жиддий бўлиб қолмоқда ва доимий эътиборни талаб қилади. Баъзи мамлакатлар Ўзбекистон учун ибратли мисол бўлиши мумкин. Туркия ва Кореяда йўл ҳаракати қоидаларини ўргатиш эрта бошланади — болалар китоблар ва ҳатто сунъий чорраҳалар орқали йўл ҳаракати хавфсизлигини ўрганади, бу эса ҳақиқий хавфсизлик мактаб партасидан бошланишини кўрсатади. Сингапур пиёдаларга устуворлик берадиган шаҳар лойиҳаси билан етакчилик қиляпти, бу эса хавфсиз пиёда юриш хавфсизроқ шаҳарлар асосини ташкил этишини исботлайди. Кореянинг фуқаролар хабар берувчи иловалари ва Малайзиянинг яхши ҳайдовчиларни рағбатлантириш тизимлари жамоатчиликни жалб қилиш ижобий самара беришини кўрсатади. Биз оддий ҳақиқат билан бошлаган эдик: ҳар куни минглаб одамлар уйларидан чиқиб кетадилар, лекин улар эсон-омон қайтиб келишларига кафолат йўқ. Сўнгги йиллардаги қисман яхшиланишлар шуни кўрсатадики, ижобий томонга ўзгариш мумкин, шу билан бирга, инсонлар ҳаётини ҳимоя қилиш масъулияти ҳаммамизга тегишли.

Валижон Туракулов, PhD, доцент
Исломбек Шухратов, Инҳа университети талабаси