ЖCTга кириш – таркибий трансформация

Айниқса, бугунги глобал савдо муҳити, геосиёсий қарама-қаршиликлар, протекционизмнинг кучайиши ва савдо занжирларидаги узилишлар фонида ушбу қарорнинг иқтисодий оқибатлари жамоатчиликда қўшимча ва ҳақли хавотирларни келтириб чиқармоқда.

Сеҳрли таёқча эмас, “спортзал”

ЖСТга аъзолик муаммоларни бирданига ҳал қилувчи "сеҳрли таёқча"ми ёки оғир, аммо соғломлаштириш учун зарур бўлган "спорт зали"ми? Ушбу мақолада иқтисодий мантиққа таянган ҳолда кутилаётган ўзгаришларни таҳлил қиламиз.

Нима ўзгаради? Кимга яхши, кимга ёмон?

Институционал ўзгаришлар, "ўйин қоидалари"нинг янгиланиши

ЖСТга аъзоликнинг энг бирламчи ва фундаментал фойдаси – тарифларнинг пасайиши эмас, балки институционал барқарорлик.

Иқтисодиётда, Дуглас Норт (Нобель мукофоти лауреати) таъбири билан айтганда, "ўйин қоидалари"нинг аниқ ва ўзгармас бўлиши – экспортчилар ва хорижий инвесторларни жалб қилиш учун ва тенг муҳитда астойдил меҳнат қилиш учун энг муҳим омилдир.

Натижада Ўзбекистон:

• Ўрта ва узоқ муддатга бозор муҳити башорат қилинадиган савдо майдонига айланади. Маълумки, ЖСТ доирасида савдо сиёсати халқаро ҳуқуқий нормалар билан тартибга солинади. Бу бир кечада ҳукуматнинг импортни тақиқлаш ёки экспортга сунъий тўсиқ қўйиш (масалан, протекционистик мақсадларда) имконияти чекланишини англатади. Экспортчилар ва хорижий инвесторлар учун бу риск премиясининг пасайишини кафолатлайди ва ижобий бизнес оқимини кучайтиради.
• Тенг ҳуқуқли иштирокчига айланади. Ҳозирда Ўзбекистон жаҳон савдосида "қоида қабул қилувчи" (rule-taker) ролида. Аъзоликдан сўнг эса, мамлакат глобал савдо музокараларида ўз ўриндиғига ва овозига эга бўлиб, "қоида яратувчи" (rule-maker) сифатида ҳам иштирок этиш имкониятига эга бўлади. Бу жиҳатдан ЖСТга аъзолик Ўзбекистоннинг халқаро савдо майдонидаги мавқейини кучайтиради.
• Республика ҳудудида саноат учун муҳим бўлган ускуналар, эҳтиёт қисмлар, хомашё ва қадоқлаш материаллари нархининг пасайишига эришилади. Халқаро валюта жамғармаси тадқиқотларига кўра, оралиқ маҳсулотлар импортидаги тўсиқларнинг камайиши ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда муҳим рол ўйнайди. Ушбу жараён бевосита ва дарҳол сезилмаслиги мумкин, бироқ ўрта муддатда рақобат кучайиши орқали истеъмолчилар учун ҳам ижобий таъсир кўрсатади.

Аммо ЖСТга кириш ҳамма учун "байрам" эмас. Иқтисодиётда Жозеф Шумпетер айтган "яратувчи бузғунчилик" (creative destruction) жараёни қисқа муддатларда рўй бериши мумкин.

Кимга ёмон?

Қийинчиликларга тўхталамиз:

• Йиллар давомида давлат ҳимояси, имтиёзли кредитлар ва божхона тўсиқлари ортида жон сақлаган, рақобатга бардошсиз корхоналар бозор қонунлари билан юзлашади. Улар ё технологик қайта жиҳозланиши ёки бозорни тарк этиши керак бўлади. Бу эса, ўз навбатида, қисқа муддатда айрим корхоналар ва иш ўринлари учун муаммолар келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун саноатни мослаштириш ва технологик модернизация сиёсатини ҳозирдан бошлаш алоҳида аҳамият касб этади.
• ЖСТ қоидалари давлатларнинг импортни кескин чеклаш ёки айрим соҳаларга танлаб имтиёз бериш имкониятларини ҳам чеклайди. Натижада савдо сиёсати, юқорида таъкидланганидек, янада тизимли ва барқарор бўлади; қисқа муддатли оператив "қўлда бошқариш" усулларидан фойдаланиш қийинлашади.
• Очиқ иқтисодиёт глобал инқирозларга таъсирчанликни оширади. Глобал таъминот занжиридаги узилишлар ёки жаҳон бозоридаги нарх тебранишлари Ўзбекистон ички бозорига тезроқ таъсир ўтказади. Оддий тил билан айтганда, агар дунё иқтисодиёти "аксирса", аъзо маҳаллий иқтисодиётлар "шамоллашни тез юқтириб" олади. ЖСТ ўз аъзоларини инфляция, таъминот занжири узилишидан ёки юк ташиш тартибсизлигидан ҳимоя қилмайди.

Шу йўсинда давом этган ҳолда, кўпчиликни қизиқтирган асосий савол – "Нархлар қачон ва қанчага тушади?"га ўтсак. Иқтисодий назария ва ЖСТ аллақачон қўшилган қўшни давлатлар – Қозоғистон (2015 йил), Қирғизистон (1998 йил) ва Тожикистон (2013 йил) тажрибасига асосланиб, қуйидаги прогнозларни илгари суриш мумкин. Эслатиб ўтамиз, ЖСТ чегирма берадиган ваучер эмас.

Нималар арзонлашади?

Маиший техника ва электроника арзонлашади, кутилаётган пасайиш – 3-10 фоиз. ЖСТнинг "Ахборот технологиялари тўғрисидаги битими" (ITA) кўплаб технологик маҳсулотларга нол ставкали божларни рағбатлантиради. Шундай экан, смартфонлар, ноутбуклар ва компютер қисмлари нархидаги пасайиш нафақат божхона тўловлари, балки транзакцион харажатларнинг қисқариши ҳисобига ҳам юз беради.

Кийим-кечак ва текстил маҳсулотлари ҳам арзонлашади, кутилаётган пасайиш – 5-12 фоиз. Ҳозирги кунда импорт қилинадиган кийим-кечакларга нисбатан юқори божлар мавжудлиги ўзбек бозорига глобал брендларнинг тўғридан тўғри кириб келишини чеклаб, "кулранг импорт"га замин яратган. Божхона тарифларининг пасайиши ва логистика занжирининг оптималлашуви ҳисобига импорт кийим-кечак сегментида 12 фоизгача арзонлашиш кузатилиши эҳтимоллиги юқори прогноздир.

Автомобил бозори ҳам либераллашади, ўрта муддатда нархлар 10-25 фоизгача пасайиши мумкин. Автосаноатдаги протекционизм даражаси пасайиши муқаррар, аммо бу жараён "шок терапияси" усулида эмас, балки босқичма босқич амалга оширилади. ЖСТ қоидаларига кўра, импорт божларидан ташқари, дискриминацион характердаги бошқа йиғимлар (масалан, утилизация йиғимининг фақат импортчилар учун юқорилиги) қайта кўриб чиқилиши керак бўлади. Агар утилизация йиғими ва божлар умумий ҳисобда пасайтирилса, 3-5 йиллик истиқболда хорижий автомобиллар нархи арзонлашиши кутилмоқда. Бу маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни ўз таннархини оптималлаштиришга ёки модел қаторини янгилашга мажбур қилади.

Нима қимматлашиши мумкин?

Энергия ресурслари (электр энергияси, газ) нархлари ошиши мумкин. ЖСТ нафақат тарифларни, балки экспортга йўналтирилган саноат маҳсулотларини ва умуман ишлаб чиқарувчилар учун бериладиган субсидияларни ҳам назорат қилади. Бу эса электр энергияси ва газ соҳаларига бериладиган субсидиялар қисқаришига, ўз навбатида уларнинг таннархи бозор даражасига яқинлашишига олиб келади. Бу борада ислоҳотлар аллақачон бошланган, шунинг учун бу унчалик қўрқинчли эмас ва яқин келажакда нарх ошишлари бошқа кузатилмалиги мумкин.

Баъзи турдаги дори-дармонлар ҳам бироз қимматлашиши мумкин. Интеллектуал мулк ҳуқуқларининг (TRIPS) қатъий ҳимоя қилиниши баъзи женерик дори воситаларининг (асл нусханинг арзон аналоглари) бозорга киришини қийинлаштириши ёки лицензия тўловлари ҳисобига нархини ошириши мумкин.

Умуман олганда, айрим маҳаллий маҳсулотларнинг (қисқа муддатли) халқаро стандартларга ўтиши вақт ва харажат талаб қилади. Шунинг учун, вақтинчалик умумий нарх босими кузатилиши мумкин.

Хулоса

Хулоса шуки, ЖСТга аъзолик Ўзбекистон учун на сеҳрли таёқ, на мутлақ хавфдир. Бу иқтисодий интизом, рақобат ва институционал ислоҳотларни талаб қиладиган мураккаб, лекин Ўзбекистон учун зарурий жараён. Ўрта ва узоқ муддатда ижобий натижалар бериши учун ЖСТга аъзолик саноат сиёсати, ижтимоий-иқтисодий ҳимоя ва макроиқтисодий барқарорлик чораларини уйғунлаштирган ҳолда амалга оширилиши лозим.

ЖСТ спорт залига аъзоликка ўхшайди – биринчи кунидаёқ мушакларингиз шишмайди. Машғулотлар бошида танангиз оғрийди, зўриқади. Аммо режимга кирсангиз, ислоҳотлар ўз ижобий натижаларини бера бошлайди.

Яна бир муҳим жиҳат, агар Ўзбекистон "спорт зали" қоидаларига тўлиқ амал қилса-ю, бошқа бир аъзо давлат Ўзбекистон экспортига нисбатан ноҳақ, камситувчи тўсиқлар қўйса нима бўлади? Ёки аксинча, Ўзбекистон аъзоликдан кейин ҳам ортиқча субсидияларни сақлаб қолса ёки тарифларни сунъий равишда юқори ушлаб турса, қисқача айтганда "уй вазифасини" тўлиқ бажармаса-чи?

Реал геосиёсатда, ҳатто энг йирик иқтисодиётлар ҳам баъзан протекционистик кайфиятга берилиб, қоидаларни четлаб ўтишга уринадилар (бунга ҳозирги йирик савдо урушлари яққол мисол). Бундай ҳолларда афсуски нархлар тушиши, рақобат кучайиши каби ижобий иқтисодий ўзгаришлар амалга ошмаслиги мумкин.

Қайд этиш керакки, ЖСТ ўз "полицияси"га ёки аъзоларни тўғридан тўғри жаримага тортиш, жазолаш ваколатига эга эмас. Аъзоликдан бутунлай чиқариб юбориш ҳолати эса ташкилот тарихида кузатилмаган. Мунозарали ҳолларда ЖСТнинг ўзида Низоларни ҳал қилувчи Аппеляция кенгаши мавжуд бўлиб, у жаҳон савдосининг ўзига хос "олий суди" сифатида хизмат қилади. Агар бирор аъзо давлат ўз ҳуқуқлари бузилганини ушбу орган олдида исботлай олса, ЖСТ Апелляция кенгаши ўша қоидабузар давлатга нисбатан қарши чоралар кўришга, масалан, улардан келаётган импортга вақтинча юқори божлар жорий этишга расман рухсат беради.

Бу тизим мукаммал бўлмаса-да, ҳозирги кунда глобал савдо тизимидаги тартибсизликни тийиб турувчи, давлатларнинг жаҳон ҳамжамияти олдидаги нуфузини белгилаб берувчи асосий ҳуқуқий востилардан бири ҳисболанади.

Шуҳрат Ярашов,
Австралиянинг Аделаида университети,
иқтисодиёт йўналиши докторанти