Bu yil ko‘mir necha pul bo‘ladi?

Ayozli kunlar boshlanishi bilan isitish muammosi bosh ko‘taradi. Ming afsuski, yigirma birinchi asrga kelib ham ko‘plab hududlarda asosiy isitish vositasi o‘tin-u ko‘mirlar va hatto tappi bo‘lib qolmoqda. O‘tin va tappini aholining o‘zi tayyorlaydi. Ko‘mir esa butunlay boshqa masala.

Xo‘sh, sovuq kunlarda ko‘pchilikning joniga oro kiradigan bu yoqilg‘ining bahosi joriy yilda qanday bo‘ladi?

Qish muammolarini yaxshi bilganlar yozdanoq sovuq kunlar g‘amini yeb, zaxira to‘plab qo‘yishadi. Lekin hammaning ham bunga imkoniyati yetmaydi va qishni tavakkal qilib boshlashadi. Sovuq tushishi bilan pechkalar quriladi va ko‘mir izlab yo‘lga tushiladi. Bu paytda ko‘mirning tijoriy bahosi ko‘kka sapchiydi, tabiiyki ko‘pchilikka bu qimmatlik qiladi, noroziliklar ko‘payadi...

Umumiy ishlab chiqarish qancha va uning necha foizi aholi ehtiyojlari uchun?

«O‘zbekko‘mir» AJdan bizga ma'lum qilishlaricha, 2018 yilda 4,4 mln. tonnadan ortiq ko‘mir qazib olinadi. Qizig‘i, «O‘zbekko‘mir» AJning rasmiy saytida yillik ko‘rsatkich 3 mln tonnadan ortiq, deb e'lon qilingan. Elektr-energetika sektori ko‘mir yoqilg‘isining asosiy iste'molchisi bo‘lib, umumiy ko‘mir iste'molining 85 foizidan ortig‘i ushbu tarmoq hissasiga to‘g‘ri keladi. Qolgan 15 foiz sanoat korxonalari, ijtimoiy va kommunal xo‘jalik sohasi hamda aholi o‘rtasida taqsimlanadi.

Demak, oddiy hisob-kitoblarga ko‘ra aholi ehtiyoji uchun nari borsa 300-400 ming tonna atrofida ko‘mir ajratiladi va bu nihoyatda kamligi aniq. Shu bois, O‘zbekistonga bu mahsulot Qozog‘iston, Rossiya va Tojikiston kabi davlatlardan katta hajmda import qilinadi.

Ma'lumot uchun: Hozirda mamlakatimizda aniqlangan ko‘mir zaxiralari 1,9 milliard  tonna, shu jumladan, qo‘ng‘irrang ko‘mir zaxirasi 1,8 milliard tonna, toshko‘mir 47 million tonnadir. Qolaversa, ko‘mirning oldindan aniqlangan zaxirasi 5,7 milliard tonnani tashkil etadi.

Ko‘mir mahsulotini xarid qilish shartlari va tartibi aniq belgilab qo‘yilgan

«O‘zbekko‘mir» AJning rasmiy saytida yozilishicha, Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 5 fevraldagi 57-sonli Qaroriga muvofiq, «O‘zbekenergo» DAK elektr stansiyalari, byudjyetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlar va aholidan tashqari, ko‘mirning barcha iste'molchilarga realizatsiya qilinishi birja savdolari orqali amalga oshirilishi nazarda tutilgan. Bunda birja savdolarida ko‘mir qazib olish korxonalari sotuvchi, ko‘mirdan o‘z ehtiyojlari uchun foydalanuvchi iste'molchilar xaridorlar bo‘ladi. Birja savdolarida xarid qilingan ko‘mir qayta sotilishi mumkin emas.

O‘zbekiston Respublikasi tovar-xom ashyo birjasiga ko‘mir hajmlari qo‘yilishi Iqtisodiyot vazirligi tomonidan tasdiqlangan ko‘mir resurslari va ularni taqsimlash balansi hamda Davlat demonopolizatsiya qilish va raqobatni kuchaytirish qo‘mitasi tomonidan tasdiqlangan jadval bilan nazarda tutilgan hajmlar doirasida amalga oshiriladi, bunda boshlang‘ich narxlar sifatida Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan Deklaratsiya qilingan narxlar reyestriga muvofiq qo‘llaniladi.

Korxonalar va tashkilotlarning ko‘mir birja savdolarida qatnashish tartibi va yetkazib beriladigan ko‘mir uchun to‘lov shartlari O‘zbekiston Respublikasi tovar-xom ashyo birjalari Qoidalari va birja savdolarida tuziladigan shartnomalar bilan belgilanadi, «O‘zbekko‘mir» AJ narx belgilanishida va ko‘mir birja savdolarida qatnashadigan korxonalarni belgilashda ishtirok qilmaydi.

Nega ko‘mir kam va qimmat?

Bir qarashda hammasi risoladagidek, sotuvchi aniq, oluvchi aniq, birja shaffof. Ammo baribir aholi davlat tomonidan belgilangan narxlarda istaganicha ko‘mir xarid qila olmay keldi yoki bu narxda berilgan oz miqdordagi mahsulot sifati nihoyatda past, ko‘p qismi yonmaydigan kukundan iborat bo‘ladi. Bu yillar davomida kuzatiladigan holat.

2016 yilga qadar O‘zbekiston bo‘yicha ko‘mir mahsuloti yetkazib berish rejasi 35 foizga, aholini ta'minlash bo‘yicha esa 17 foizga bajarilgani bundan dalolat beradi.

Qish oylarida tumanlar markazlarida, mahallarda ko‘mir savdosi avj oladi. Yirik-yirik va sifatli mahsulotning bahosi ancha baland, lekin shunga qaramay aholida tanlov imkoniyati bo‘lmaydi. Shikoyatlar ko‘payganida tegishli tashkilotlar aynan o‘sha sifatli mahsulotni davlat narxidan ancha baland sotayotgan tadbirkorni aybdor qilib ko‘rsatishga urinishadi, jarimalar solinadi, mahsulot musodara qilinadi. Lekin bu choralar amalda hech qanday natija bermaydi.

Chunki ko‘mir bilan ta'minlash tizimi bozor tamoyillariga asoslanmagan. Mahsulot avvalboshdanoq taqchilligi, taklifga nisbatan talabning bir necha barobar yuqoriligi, ta'minotning markazdan boshqarilishi korruptsion sxemalarni keltirib chiqaraveradi.

Markazlashgan tarqatuv tizimi ham kamchiliklardan xoli emas, sun'iy va tabiiy navbatlar hosil bo‘ladi, odamlar va mashinalar qimmatli vaqtini sarflab kutishadi, omborlarga yetib kelgan ko‘mir ko‘p hollarda yetmaydi.

O‘tgan 2017 yilda ko‘mirning aholiga yetkazish uchun belgilangan narxi bir kilogrammiga 156,60 so‘mdan iborat bo‘lgan. Ammo amalda qish oylarida hududlardagi erkin narx 700-800 so‘mgacha chiqqani qayd etilgan. O‘rtacha bir oilaning ko‘mir uchun bir yillik moddiy sarfi 500 AQSh dollariga teng bo‘lishi hisoblab chiqilgan.

Bu yilgi vaziyat va narxlar qanday?

Joriy yilning 8 yanvarida davlat rahbari bu mahsulot bo‘yicha alohida to‘xtalib o‘tgan. «Kelgusi yildan boshlab ko‘mir importiga chek qo‘yamiz. Kerak bo‘lsa eksport qilamiz. Narxlar arzonlashadi, sun'iy narx bo‘lmaydi. Ko‘mir sotish tizimidagi korrupsiyaga chek qo‘yish vaqti keldi», — deya ta'kidlagan Prezident.

«O‘zbekko‘mir» AJning marketing bo‘limi xodimi Bobur G‘iyosovning ta'kidlashicha, qazib olish hajmining yildan-yilga oshirib borishdan maqsad ham Prezident qo‘ygan vazifani bajarishdan iborat.

Sohadagi yangi islohotlar doirasida «O‘zbekko‘mir» AJ va «Sharg‘unko‘mir» AJ «O‘zbekiston temir yo‘llari» AJ  tarkibiga o‘tkazilgan.

«O‘zbekiston temir yo‘llari» AJga qarashli «Temiryo‘lyoqilg‘ita'min» boshqarmasining birlashgan yoqilg‘i-omborxona xo‘jaliklari negizida aholini, byudjyet tashkilotlarini, iqtisodiyot tarmoqlari korxonalarini ko‘mir mahsuloti bilan ta'minlash uchun ko‘mir omborxonalari tashkil etilgan.

2018 yilda ko‘mirning aholiga yetkazish narxi bir kilogramm uchun 273 so‘m qilib belgilangan. Bu yil ta'minot va narxlar oqilona bo‘lishiga umid qilib, kuzatishda davom etamiz. Sovuq kunlar yaqin...

Abror Zohidov