O‘zbekiston Xitoyning uyg‘urlarga nisbatan siyosatini qo‘llab-quvvatladimi?

O‘tgan yili 9 sentabr kuni Human Righs Watch Xitoyning Shinjon viloyatida musulmon aholi ta'qibga uchrayotgani haqidagi ma'ruzasini e'lon qilgandi: tashkilot ma'lumotlariga ko‘ra, bu yerda keyingi yillarda uyg‘urlar ommaviy va ko‘pincha asossiz ravishda ushlanmoqda hamda qamoq va tarbiya lagerlariga tashlanmoqda; millionlab kishilar ustidan muntazam videokuzatuv tashkil etilgan bo‘lib, ularning ijtimoiy ahvoli va taqdiri «ijtimoiy kredit» tizimida to‘plangan ballarga bog‘liq. Human Righs Watch’ning bildirishicha, Xitoyda bunday miqyosdagi qatag‘onlar Madaniy inqilob davridan buyon kuzatilmagan.

Xitoy tashqi ishlar vaziri Van I germaniyalik hamkasbi Xayko Maas bilan uchrashuvidan so‘ng mazkur masalaga munosabat bildirgan. 

«Shinjonda musulmonlar qayta tarbiyalash lagerlariga majburiy ravishda qamab qo‘yilayotgani haqidagi xabarlarni odamlar e'tiborsiz qoldirishi kerak», — degan u.

Ammo o‘tgan oylar davomida masala xorijiy OAVda ko‘p yoritila boshlandi. Va nihoyat, BMTning Inson huquqlari bo‘yicha kengashida Shinjon-Uyg‘ur muxtor tumanidagi penitensiar muassasalarda uyg‘urlarni «qayta tarbiyalash» bo‘yicha Xitoy siyosatini qo‘llab-quvvatlaydigan davlatlar paydo bo‘ldi.

Dastlab, 22 davlat (Yevropa ittifoqiga a'zo mamlakatlar, Yaponiya, Avstraliya, Kanada, Yangi Zelandiya) ochiq xatda Pekinning xatti-harakatlarini qoralab chiqqan. Shundan so‘ng, yuqoridagi 40ga yaqin mamlakat BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashi sessiyasida Xitoy bayonotini qo‘llab-quvvatlagan. Ular orasida Rossiya, Belarus va Tojikiston vakillari borligi aytildi.

Xitoy hukumatiga tegishli axborot agentligi tarqatgan ma'lumotga ko‘ra, BMT Jyeneva qarorgohida 50 mamlakat elchisi Xitoyning Shinjon bo‘yicha pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlagan. Hozircha faqat Xitoy axborot manbalari tomonidan tarqatilayotgan xabar g‘arb matbuoti tomonidan tasdiqlanmadi. Shuningdek, murojaatni imzolagan davlatlar nomi ham oshkor etilmagan.

Reuters agentligi ro‘yxatda musulmon davlatlar, xususan Saudiya Arabistoni bo‘lganini ma'lum qilgan.

Minbar.uz saytida yozilishicha, O‘zbekiston ham Xitoyning uyg‘urlarga nisbatan siyosatini qo‘llab-quvvatlagan 50 mamlakat ichida bor. Ammo bu rasman tasdiqlanmadi.

O‘zbekiston Tashqi ishlar vazirligi mazkur holatga izoh bermasligini ma'lum qildi.

Tibet va Shinjondagi Xitoyning etnik kamchiligini tashkil qiluvchilar hayotini tadqiq etayotgan tadqiqotchi Adrian Zenz esa O‘zbekiston mazkur ro‘yxatda mavjudligini ma'lum qilgan.

So‘nggi kunlarda bu mavzu ijtimoiy tarmoqda muhokama qilinmoqda. O‘zbekistonlik deputat Qobul Do‘sov mazkur masalada munosabat bildirib, musulmon uyg‘urlar o‘zbeklarning bir parchasi ekanini eslatgan. Xalq deputatlari Bo‘stonliq tuman Kengashi a'zosi bo‘lgan Do‘sov ijtimoiy tarmoqdagi sahifasida davlat rahbaridan tashabbusni qo‘lga olib, uyg‘urlarga himoyasiga otlanishni so‘ragan.

Bir paytlar Muhammad Imin Sadr Qoshg‘ariy o‘zining «Asar al-futuh» kitobida (1790) Uyg‘uriston deb nomlagan hudud zamonaviy Xitoy tarkibidagi muxtor hudud hisoblanadi. Bu joyga Sinsyan («yangi chegara») nomi berilgan. 23 milliondan ortiq kishi istiqomat qiluvchi hudud Xitoyning jami maydonining 1/6 qismini tashkil qiladi. Shuningdek, 7ta davlat, xususan Rossiya, Mo‘g‘uliston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Afg‘oniston va Hindiston bilan umumiy chegaralarga ega.

Tarixiy manbalarda Sharqiy Turkiston nomi bilan mashhur bo‘lgan Shinjonda turkiylarga mansub uyg‘ur xalqi turli millat va elatlar bilan birgalikda umrguzaronlik qilib keladi.