Chetdan olinayotgan qarzlar ochiqlanyapti, ular qanday ishlatilayotgani-chi?

«Uch yil oldin ichimlik suvi ta'minotini yaxshilash uchun OTBdan 120 mln dollar qarz olingan edi...»

– Munozara klubining ilk yig‘ilishini kuzatib o‘tirib, bir qator mulohazalar, savollar tug‘ildi. Birinchi savolim tashqi qarzning samaradorligi bilan bog‘liq. Hammamiz bilamiz, tashqi qarzning miqdori katta ahamiyatga ega, lekin tashqi qarzni ishlatish samaradorligi undan ham muhim masala hisoblanadi.

Biz ochiqlik yo‘lidan ketyapmiz. E'tibor bersangiz, tashqi qarzimizning portfeli, strukturasi so‘nggi yillarda ochiq e'lon qilib borilyapti. Bu bo‘yicha savol bo‘lishi mumkin emas. Lekin uning ishlatilishiga kelganda, ya'ni tashqaridan qarz sifatida olinayotgan milliardlab dollar qanday ishlatilyapti, qaysi manbalarga yo‘naltirilyapti – bu to‘g‘ridagi axborotlarni olish judayam qiyin. Agarda shu masalada ham ochiqlik yo‘lidan yurganimizda tashqi qarzni samarali ishlatish masalasida katta ish qilgan bo‘lardik.

Ko‘p muhokama qilinganiga qaramay, tashqi qarz samaradorligi faqat uning hajmi va YaIMga nisbatan ulushiga bog‘liq emas. Ayrim davlatlar uchun hatto YaIMning 25 foizi miqdoridagi qarz ham xavfli, ayrim davlatlar uchun 125 foizi ham qo‘rqinchli emas. Shu ma'noda jalb qilingan tashqi qarzning o‘zlashtirilishi shaffofligi va ochiqligiga ko‘proq e'tibor qaratish kerak bo‘ladi.

Masalan, 3 yil avval Osiyo taraqqiyot bankidan Toshkent viloyati Qibray, Toshkent va Zangiota tumanlarida ichimlik suvi ta'minotini yaxshilash uchun 120 mln dollar qarz olingan. O‘rtada ijrochilar bilan tegishli shartnomalar tuzilgan. Shu pulning qanchasi o‘zlashtirilgan, kim buyurtmachi, kim pudratchi, kim subpudratchi – noma'lum. Sanab o‘tilgan tumanlarda uch yil avval suv ta'minoti borasida qanday muammolar bo‘lgan bo‘lsa, haliyam shu muammolar bor.

Agar bu tumanlarda yashovchi aholi buyurtmachilar va ijrochilarni tanishganda, qarzning qancha qismi berilgani, o‘zlashtirilganini bilishda mas'ullardan buning hisobini so‘ragan bo‘lishardi.

Bundan kelib chiqadiki, tashqi qarz bo‘yicha nafaqat jalb qilish borasida, balki ishlatilishida ham ochiqlikni oshirish kerak. Shundagina jamoatchilik ta'siri va bosimi, nazorati ostida sifat shakllana boshlaydi. Shundagina tashqi qarz yangi boylar paydo bo‘lishida emas, keng aholi qatlami turmush darajasida aks etadi.

«Mahalliy hokimliklar tashqaridan qarz jalb qilishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak»

– Meni qiziqtirgan ikkinchi masala shuki, kecha tasodifan Toshkent shahar hokimiyati Fransiya taraqqiyot agentligidan hukumat kafolati ostida 200 million dollar jalb qilishni rejalashtirayotgani haqidagi hujjatga ko‘zim tushib qoldi. Qarzlar yo‘l infratuzilmasi, xususan bekatlarni yangilashga ishlatilar ekan – o‘zingiz tushungandirsiz.

Bu hali loyiha, lekin bunday loyihalarga salbiy munosabatimni bildirgan bo‘lardim. Sababi toki O‘zbekistondagi mahalliy hokimiyat organlari xalq tomonidan saylanmas ekan, mutasaddilar saylovchilar oldida to‘liq hisobdor bo‘lmas ekan, ularning tashqi qarzlarni jalb qilishi, garchi hukumat kafolati ostida bo‘lsa-da, yuqori samaradorlik bermaydi. Bunga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.

Shuning uchun bu masalani qonunchiligimizda aks ettirishimiz, qonun darajasida mustahkamlab qo‘yishimiz kerak. Toki saylovlar orqali mahalliy hokimiyat organlari shakllanmas ekan, mahalliy hokimliklar tashqaridan qarz jalb qilishi mumkinmasligi, bunga hatto hukumat kafil bo‘lganda ham yo‘l qo‘yilmasligini belgilab qo‘yishimiz kerak deb hisoblayman.

«Tashqi qarz hech qachon xususiy manfaatlar uchun jalb qilinmasligi kerak»

– Uchinchi masala shundan iboratki, tashqi qarz hech qachon xususiy manfaatlar uchun jalb qilinmasligi kerak.

Davlat tashqi qarz portfelini ko‘rsangiz, ularning ayrimlari xususiy manfaatlar uchun jalb qilingani va xususiy manfaatlar uchun hukumat kafolati berilganini ko‘rish mumkin. Masalan, g‘irt tijoriy loyiha bo‘lgan Toshkent metallurgiya zavodiga hukumat kafolati ostida tashqi qarzni jalb etish imkoniyati berilgan. Xuddi shuningdek, Qo‘ng‘irot soda zavodiga ham Vazirlar Mahkamasi kafilligi bilan ana shunday huquq berilgan, ushbu zavod yaqinda xususiylashtirildi, singapurlik investorlarga berildi.

Krizis vaqtida va umuman undan keyin ham davlat tashqi qarzini aslo xususiy manfaatlar uchun jalb qilish va bu borada hukumat kafolatlarini taqdim etish mumkin emas, nazarimda. O‘rtada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun bu masalani qonunchilik bilan cheklash kerak, deb hisoblayman.

«Qarz chegarasi emas, uning ishlatilishi muhim» – Ekspert O‘zbekiston davlat qarzi dinamikasi haqida

Eslatib o‘tamiz, Kun.uz axborot hamkori sifatida ishtirok etgan «Munozara klubi»ning ilk muhokamalari 13 iyun kuni bo‘lib o‘tdi. Batafsil videoreportaj bilan ushbu havola orqali tanishishingiz mumkin.