«Mister Andropov, mening ismim Samanta Smit»: amerikalik qizaloq 37 yil muqaddam «yovuzlik imperiyasi»ga qanday safar qilgandi?

Urushni yoqtiruvchi «tinchlikparvar» va Samanta Smit yoxud hammasi Yuriy Andropov haqida

Yuriy Andropov – SSSR diplomati, KGB rahbari, KPSS Markaziy qo‘mitasining birinchi kotibi. U SSSRni bor yo‘g‘i 15 oy boshqargan bo‘lsa ham, amalda mamlakatni 10 yildan oshiq nazorat qilgani aytiladi. Bevaqt o‘lim Andropovga SSSRni uzoqroq boshqarishiga yo‘l bermadi. Agar u taxtda uzoqroq o‘tirganida yana nima voqealar sodir bo‘lar edi, buni hatto taxmin qilib bo‘lmaydi. Balki, O‘zbekistonda bo‘lganday yana qaysidir respublikani «tozalash uchun» uchun «desant» tushirarmidi? Yoki Afg‘onistonga qo‘shin kiritganday, yana qaysidir mamlakatni «sotsialistik lager»ga qo‘shib olish uchun qo‘shin kiritarmidi?

XX asrning 80-yillarida qariyb o‘n yil davom etgan afg‘on urushi bugun tarixchilar tomonidan SSSR rahbariyati yo‘l qo‘ygan eng jiddiy xato sifatida qayd etiladi.

Afg‘onistonda 1973 yilda Muhammad Dovud tomonidan mamlakat rahbari Muhammad Zohirshohning ag‘darib tashlanishi bilan boshlangan hodisalar 1978 yilga kelib ancha jiddiy to‘qnashuvlarga aylanib ketadi. O‘ziga chegaradosh bo‘lgan mamlakatdagi taloto‘plardan foydalanib SSSR rahbariyati u yerda sotsialistik tuzum o‘rnatish uchun harakatlar boshlaydi.

1979 yil 12 dekabrda Kremlda maxfiy qaror qabul qilinadi. Qaror Afg‘onistonga qo‘shin kiritish haqida edi va uning ijrosini ta'minlash Yuriy Andropov, Dmitriy Ustinov va SSSR tashqi ishlar vaziri Andrey Gromiko zimmasiga yuklatiladi. Shu tariqa «do‘st afg‘on xalqiga yordam berish» bahonasida Afg‘onistonga avval KGB bo‘linmalari, ularning ortidan SSSR armiyasi bostirib kiradi.

Afg‘onistondagi urushda SSSR ko‘plab qurbonlar berdi, askarlar mayib-majruh bo‘lib qaytishdi, xalqning milliardlab mablag‘i behuda sarflandi. Bundan tashqari, mamlakat xalqaro maydonda turli sanksiyalarga duch kelib iqtisodiy tarafdan ancha qiynalib qoldi. Oxir-oqibat nima bo‘lganini bilasiz – dunyoning ikkinchi qutbi bo‘lishga da'vogar bo‘lgan va qisman bunga erishgan davlat Yer xaritasidan nom-nishonsiz yo‘q bo‘lib ketdi.

O‘shanda Afg‘onistonga qo‘shin kiritish, bu mamlakatda zo‘rlik bilan bo‘lsa ham sotsialistik tuzum o‘rnatish rejasi mamlakat rahbari Brejnevning rejasi bo‘lmagan. Garchi sovet armiyasi Brejnev hukmronligining ilk yillarida Vetnam urushida qatnashgan bo‘lsa ham, bu shaxs urushni yoqtiradiganlar safiga kirmasdi.

Masalan, SSSRning AQSh bilan munosabatlari aynan Brejnev davrida eng yaxshi ko‘rinishga ega bo‘ladi va AQSh prezidenti Richard Nikson 27 yillik tanaffusdan so‘ng, qisqa muddatda SSSRga ikki marta davlat tashrifi bilan keladi. Ungacha, 1945 yil Yalta konferensiyasi o‘tkazilishi munosabati bilan SSSRga kelgan Franklin Ruzveltdan so‘ng SSSRga birorta AQSh rahbari kelmagan edi.

Brejnev o‘z hukmronligi yillarida AQSh va G‘arbning boshqa mamlakatlari bilan yaxshi aloqalar o‘rnatadi. Jumladan, 1972 yilda AQSh bilan ikki tomonlama savdo aloqalarini kuchaytirish haqida kelishuv imzolanadi.

Oradan biroz o‘tib jahonga mashhur salqin ichimliklar ishlab chiqaruvchi The Pepsi Cola Company bilan uning mahsulotlarini SSSRda ishlab chiqarish bo‘yicha shartnoma imzolanadi. Shuningdek, Italiyaning jahonga mashhur Fiat kompaniyasi bilan hamkorlikda avtomobil ishlab chiqaruvchi yirik korxona quriladi.

Baykal-Amur magistral temir yo‘li qurilishi uchun 1975-1976 yillarda Italiyadan o‘n mingta «Magirus Doyts» samosval yuk mashinasi xarid qilingan. Ularni dunyoga mashhur IVECO kompaniyasi tayyorlab bergandi.

Afg‘on urushining asosiy tashabbuskorlari sifatida bugun Brejnevdan ko‘ra o‘sha paytda SSSR Mudofaa vaziri bo‘lib ishlagan Dmitriy Ustinov va KGB (SSSR Davlat xavfsizlik qo‘mitasi) rahbari Yuriy Andropov ko‘proq eslanadi. Taxminlarga ko‘ra, o‘shanda Afg‘onistonga qo‘shin kiritish masalasida Dmitriy Ustinovni ham Andropov «yo‘ldan urgan». Balki qo‘rqitgan bo‘lishi ham mumkin.

Brejnev Andropovni o‘zining ishonchli odami sifatida 1967 yilda KGB rahbari etib tayinlagan edi. Ungacha Andropov KPSS Markaziy Qo‘mitasi kotibi vazifasida ishlagan. Keyinchalik mamlakatda Brejnevdan keyin ikkinchi odamga aylangan Andropov Afg‘onistonga qo‘shin kiritish masalasida hammaga o‘z gapini o‘tkaza olgan deb taxmin qilinadi. Qolaversa, o‘shanda Andropov va Ustinov Afg‘onistondagi harbiy harakatlarni 2-3 oyda tugatib, u yerda sotsialistik respublika o‘rnata olishlarini aytib Brejnevni ishontirishgan. Ming afsuski bu urush oxir-oqibat o‘n yilga cho‘zildi va SSSR ichdan yemirilishiga hamda sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonni sharmandalarcha tashlab chiqishiga sabab bo‘ldi.

Keyinchalik, Brejnevning jiyani Lyubov Brejneva o‘z esdaliklarida afg‘on urushi boshlanganidan biroz vaqt o‘tib tog‘asining har kuni kechki payt Dmitriy Ustinovga qo‘ng‘iroq qilib «Dima, bu urush qachon tugaydi? Sen urush uzoq davom etmaydi, degan eding. Ammo, jin ursin bu urushingni, oxiri ko‘rinmayapti-ku?! Axir, u yerda bolalarimiz halok bo‘lishyapti?!» deb gapirganlari haqida eslab o‘tgan.

SSSRning Afg‘onistonga bostirib kirishi xalqaro maydonda keskin qoralanadi va AQSh boshliq G‘arb davlatlari bilan aloqalar sovuqlashadi. Holat shu darajaga keladiki, 1980 yilda Moskvada o‘tgan Olimpiada o‘yinlarini G‘arb davlatlari boykot qiladi va o‘z sportchilarini musobaqalarga yubormaydi. O‘shanda jahondagi 65ta davlat Moskvaga o‘z sportchilarini yubormagan. SSSR va AQSh o‘rtasida tarixda «sovuq urush» deb nom olgan davr avj pallasiga chiqqan.

1982 yil 10 noyabrda Brejnev vafot etganidan so‘ng Andropov vaziyatni qo‘ldan chiqarmaydi va SSSR rahbari bo‘ladi. O‘shanda u 68 yoshda edi.

Andropov SSSR rahbari bo‘lar ekan, u G‘arb bilan aloqalarni qanday qilib iliqlashtirish haqida bosh qotira boshlaydi. Ammo harakatlar natija bermaydi. AQSh boshliq G‘arbning sharti va talabi bitta edi – SSSR Afg‘onistondan qo‘shinlarini zudlik bilan olib chiqishi kerak. Garchi Afg‘onistonda behuda urushayotganini bilsa ham Andropov bu mamlakatdan qo‘shinlarni olib chiqishga shoshilmaydi – axir hali g‘alabaga erishilmadi.

«Samanta Smit» loyihasi

Afg‘onistonga qo‘shin kiritganidan so‘ng SSSRning «Dunyodagi eng tinchliksevar mamlakat» deb qozongan nomiga dog‘ tushadi va xalqaro maydondagi obro‘si tushib ketadi. Andropov ana shu obro‘ni qisman bo‘lsa ham tiklash uchun 1983 yilda SSSRga «tinchlik elchisi» sifatida amerikalik maktab o‘quvchisi, 10 yoshli Samanta Smitni taklif etadi. Uning SSSRga taklif etilishining o‘zi bir tarix. Samanta 1982 yil noyabrda SSSR va AQSh o‘rtasidagi munosabatlar nega yaxshi emasligini so‘rab Andropov nomiga maktub yozadi. Samantaning xati negadir yuborilgan payti emas, balki oradan 4 oy o‘tib aprel oyida «Pravda» gazetasida chop etiladi. Samanta o‘z xatida SSSR va AQSh o‘rtasida yadro urushi boshlansa insoniyat batamom qirilib ketishi mumkinligidan tashvishlanib savol qo‘ygan edi. Xatning mazmuni «AQSh bilan qachongacha dushmanlashib yurasizlar?» degan ma'noda edi.

Samantaning maktubi «Pravda» gazetasida e'lon qilinganidan so‘ng, oradan bir necha kun o‘tib, 1983 yil 25 aprelda Andropov unga javob xati yozadi va Samantani SSSRga taklif etadi. Andropovning javob maktubi ham SSSRdagi barcha gazeta va jurnallarda e'lon qilinadi.

Andropov o‘z javob maktubida sovet ittifoqi hech qachon yadro urushini birinchi bo‘lib boshlamasligini, mamlakat tinchlik yo‘lida sobitqadam turishini, SSSR rahbariyati va sovet jamiyati odamlari har doim urushga qarshi ekanliklarini ta'kidlab, Samantaga SSSRga kelib hammasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rishni taklif etadi.

1983 yil 7 iyulda Samanta SSSRga otlanadi. Ikki hafta SSSRda bo‘lgan Samanta Moskva, Leningrad va Qrimda bo‘ladi. Uni «Artek» pionerlar lageriga olib borishadi, Kremlda tantanali qabul marosimi o‘tkaziladi. Bir tarafda hamma joyda unga «baxtli sovet bolalarini», tinchlikni sevuvchi sovet odamlarini ko‘rsatishadi. Ikkinchi tarafda esa Afg‘onistonda janglar davom etar, mamlakat bo‘ylab temir tobutlar kelishi davom etar edi.

O‘sha paytda ham, keyinchalik SSSR tarqab ketganidan so‘ng ham AQSh tomoni Samanta Smit bilan maktub almashish, shu bahonada SSSRni baxtli mamlakat sifatida ko‘rsatish KGB loyihasi bo‘lgan deb hisoblaydi. Samanta Smit 1985 yil 25 avgustda Buyuk Britaniyadan AQShga qaytishda yomon ob-havo tufayli samolyot halokatga uchrashi oqibatida halok bo‘ladi. O‘shanda Samantaning yonida bo‘lgan otasi ham halok bo‘lgan.

Samolyot halokatga uchrashi hamda Samanta va otasining halok bo‘lishini KGB Markaziy razvedka boshqarmasi (MRB)dan, amerikaliklar esa ruslardan ko‘radi. Rasmiy ma'lumotlarda, o‘shanda Samanta o‘tirgan samolyotning halokatga uchrashi mutlaqo tasodif ortidan ro‘y bergani aytilgan.

Samanta SSSRga kelib ketganidan so‘ng u bilan «Artek»da uch kun birga bo‘lgan bolalar orqali mamlakatda turli gap-so‘zlar tarqay boshlagan.

Gap shundaki, Samanta kelganida uni SSSRdagi eng zo‘r mehmonxonalarga joylashtirishadi, qimmatbaho Chayka avtomobilida olib yurishadi. «Artek»ga borganida esa u lagerda dam olayotgan bolalar bilan birga yashaydi, birga ovqatlanadi, asosan tengqurlari orasida bo‘ladi. U yerda unga bolalar orasida shohona sharoit qilishning iloji yo‘q edi. Shu uchun unga Artekdagi sharoitni boricha ko‘rsatishga majbur bo‘lishadi. Lagerda uni faqat qutqaruvchi rolidagi KGB xodimlari uzoqdan kuzatadi, xolos.

Keyinchalik, Samanta bilan lagerda birga bo‘lgan o‘quvchilar unga lagerdagi sharoitlar, ayniqsa beriladigan ovqat mutlaqo yoqmaganini aytishgan. Bir marta u yonidagi tenqur qizdan nega sosiskalarning rangi sariqligi haqida so‘raydi. Bu savoldan hayron bo‘lgan sovet o‘quvchisi «nima sizlarda sosiskaning rangi boshqacha bo‘ladimi?» deb so‘raganida Samanta, AQShda sosiskalar rangi qizil bo‘lishini aytib, rangi sariq bo‘lgan sifatsiz sosiskalarni yeyishni xohlamasligini aytadi.

Samanta Smitning tashrifi ham AQSh boshliq G‘arbning SSSRga bo‘lgan munosabatini o‘zgartira olmaydi, Ular o‘z shartida sobitqadam edi – sanksiyalarni bekor qilish uchun SSSR Afg‘onistondan o‘z qo‘shinlarini olib chiqishi lozim, vassalom. Shu tariqa, Samanta Smitning «Yaxshi niyat elchisi» sifatida sovet ittifoqiga tashrifi Andropovga hech qanday naf keltirmaydi. Uning o‘zi «sovuq urush»ni bartaraf eta olmay, 1984 yil 9 fevralda 69 yoshida vafot etadi.

Andropov O‘zbekistonga qarshi

1970-yillarda SSSR rahbari Leonid Brejnev bo‘lsa ham, amalda mamlakatni KGB rahbari Andropov boshqargan. O‘sha paytda ko‘plab vazirlar, ittifoqdosh respublikalarning rahbarlari KGBday qudratli tashkilot rahbari bilan hisoblashib muomala qilishga majbur edi.

1972 yilda tuzilgan va Andropovning ixtiyorida bo‘lgan KGBning «Alfa» maxsus bo‘linmasi har ishga qodir edi. Shu uchun ham SSSRdagi har qanday amal egasi Andropovdan hayiqib turardi. Andropovning O‘zbekistonga qanday o‘chakishib qolgani haqida taxminlar ko‘p. Ulardan eng mashhuri Andropovga Brejnevning Sharof Rashidov bilan ancha iliq munosabatda bo‘lgani yoqmagan.

Anig‘i shuki, Andropov SSSR rahbari bo‘lganida «paxta ishi»ning asosiy tashkilotchisi bo‘lgan va Moskvadan O‘zbekistonga kelgan KGB, Bosh prokuratura hamda Ichki ishlar vazirligining tergovchilari aynan uning buyrug‘i bilan jo‘natilgan. Bir so‘z bilan aytganda, rahm-shafqat nimaligini bilmaydigan hamda o‘zbekistonliklar boshiga ko‘p kulfatlarni solgan vahshiylar Gdlyan va Ivanovning orqasida ham boshida shaxsan Andropovning o‘zi turgan.

O‘zbekistonliklarga qarshi tish qayrab yurganiga qaramasdan Andropov Brejnev vafot etgancha hech narsa qila olmagan. Brejnev vafot etib, mamlakat rahbarligini o‘z qo‘liga olgach, Andropov O‘zbekistondagi qo‘shib yozishlarni taftish qilish ishlarini Gdlyanga topshiradi. Gdlyan va Ivanov boshliq gazandalarning O‘zbekistondagi qo‘shib yozish ishlarini qanday «taftish» qilgani ko‘pchilikka ayon. Paxta yetishtirishga aloqador insonlarni vahshiylik va noinsoniy usullar bilan qiynoqqa solib, buning ortidan qanchalab oilalar azoblanishiga sabab bo‘lgan Gdlyan o‘sha paytda Andropovning buyrug‘ini bajargandi.

To‘g‘ri, Gdlyan va Ivanovlarning O‘zbekistondagi vahshiyliklari Andropovdan keyin SSSRga rahbarlik qilgan Konstantin Chernenko va Mixail Gorbachyov davrida avjiga chiqadi. Ammo fakt shuki - ularni O‘zbekistonga yuborish va o‘zbekistonliklarni jazolash aynan Andropovning g‘oyasi edi.

SSSR tarqab ketishi arafasida Andropovning o‘sha ishiga nafaqat o‘zbekistonliklar, balki butun dunyo tanqidlar yog‘dirgan edi. Gdlyan hamda Ivanovning, ularni bu ishga safarbar etgan Andropovning nohaqligi shunda ediki, agar gap qo‘shib yozish haqida bo‘ladigan bo‘lsa, o‘sha paytda SSSRning hamma joyida va hamma sohada qo‘shib yozishlar bo‘lgan. Butun mamlakat bo‘ylab qo‘shib yozish avj olganida bu ishda faqat o‘zbekistonliklarni ayblab, yomonotliq qilish bu vijdonsizlikdan o‘zga narsa emasdi.

Tarix hali uning O‘zbekiston xalqiga yetkazgan jabr-zulmlari va Afg‘onistonda millionlab insonlarning umriga zomin bo‘lgan urushni boshlagani uchun uzoq vaqt la'nat aytadi. Zero, bir tarafdan o‘zini «tinchlikparvar» qilib ko‘rsatib, ikkinchi tarafdan esa millionlab odamlar o‘limiga sabab bo‘lgan urushni boshlagan va yana ko‘plab insonlarning aziyat chekishiga sabab bo‘lgan Yuriy Andropov bunga loyiq.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi