Kelishuv ikki tomon hukumati uchun ham foydali emas. Rossiya Qirg‘iziston va Tojikistonni yarashtira oladimi?

Ostonadagi sammit doirasida Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasida Rossiya vositachiligida muzokaralar o‘tkazildi. Bu ikki davlat chegarasida bir necha yildan beri to‘qnashuvlar yuz berib keladi, biroq ularning so‘nggisi oldingilaridan ancha jiddiy bo‘ldi. Tobora o‘z ta’sirini yo‘qotib borayotgan Rossiya bu ikki davlatni yarashtira oladimi?

So‘nggi qarama-qarshilik jiddiy sababsiz boshlandi va tezda katta to‘qnashuvga aylandi

«Ular oldin chegara nizolari boshlanishiga quyidagi sabablarni ko‘rsatar edi: mashina bahsli hududdan o‘tdi va unga tosh otishdi yoki kimdir aniqlanmagan chegara hududida qurilish boshladi kabi. Hozir esa bunday sabablar aytilmadi», — deydi Markaziy Osiyo bo‘yicha mutaxassis, siyosatshunos Arkadiy Dubnov.

To‘qnashuv 14 sentabr kuni Qirg‘izistondagi Tojikistonga qarashli Vorux anklavi atrofida boshlandi. Tomonlar doimgidek vaziyat keskinlashuvida bir-birini aybladi. Tojikiston rasmiylarining aytishicha, qirg‘iz tomoni «hech qanday asossiz» ularga qarshi o‘t ochgan, qirg‘izlar iddao qilishicha esa, tojiklar bahsli hududga joylashib, ularga qarshi provokatsiya uyushtirgan.

Har ikki davlat prezidenti — ​​Imomali Rahmon va Sadir Japarov o‘sha paytda Samarqandda bo‘lib o‘tayotgan Shanhay hamkorlik tashkiloti (ShHT) sammitida edi.

Ikki kundan so‘ng, ikki tomon ham ilgari kamdan kam qo‘llangan og‘ir harbiy texnikalar: tanklar, minomyotlar, artilleriya va dronlardan foydalanayotgani ma’lum bo‘ldi. Tojikiston harbiylari Qirg‘izistonning Botken viloyatining ma’muriy markazi bo‘lgan Botken shahrini ilk marta o‘qqa tutdi.

O‘t ochishni to‘xtatish bo‘yicha kelishuvlar bir necha bor buzildi va yakuniy kelishuvga faqatgina 19 sentabr kuniga kelib erishildi. Bir necha kundan so‘ng ikki tomon tez-tez to‘qnashuvlar sodir bo‘ladigan to‘rtta chegara postini olib tashlashga kelishib oldi.

10 oktyabr kuni Qirg‘iziston delegatsiyasi chegarani belgilash bo‘yicha muzokaralar o‘tkazish uchun Dushanbega bordi.

Sentyabrdagi to‘qnashuv eng qonli chegara mojarosi bo‘ldi

Halok bo‘lganlarning soni aniq emas, biroq kamida yuz nafardan ortiq kishi qurbon bo‘lgani ma’lum. Oxirgi marta, sentabr oyi oxirida Qirg‘iziston hukumati 63 kishi, Tojikiston rasmiylari – 40 dan ortiq odam halok bo‘lgani haqida xabar bergan. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra esa, Tojikiston tomondan 74 kishi halok bo‘lgan. Har ikki tomondan umumiy 300 dan ortiq odam yaralangan.

Bungacha ikki davlat tarixidagi eng yirik to‘qnashuv bo‘lib turgan 2021 yilning aprel oyidagi qarama-qarshiliklarda 55 kishi halok bo‘lgan edi.

Oxirgi to‘qnashuv mamlakatning boshqa qismiga ko‘chirilganlar soni bilan ham ajralib turadi: deyarli 140 ming qirg‘izistonlik o‘z uylarini tark etishga majbur bo‘ldi (oldingi keskinlikda 33 ming kishi evakuatsiya qilingandi). Qirg‘izistonning Oq-Say va Qapchig‘ay qishloqlari eng ko‘p zarar ko‘rdi, u yerdagi deyarli barcha turar joy binolari vayron bo‘lgan. Qirg‘iziston hukumat komissiyasi dastlabki zararni 1,5 milliard so‘m (18,4 million dollar) deya baholadi va bu raqam hali yakuniy emas.

Tojikiston tomoni evakuatsiya qilinganlar sonini ochiqlamadi, faqat yonib ketgan uylar, vayron qilingan maktablar va masjidga qilingan hujumlar haqida xabar berdi.

Qirg‘iziston Favqulodda vaziyatlar vazirligi ma’lumotlariga qaraganda, 11 oktyabr holatiga ko‘ra, 6 mingdan ortiq odam hali ham o‘z uyiga qaytmagandi.

«Mening qarindoshlarim va sinfdoshlarimning uylari yonib ketdi. Ularning mol-mulki talon-taroj qilindi. Do‘konlar ham talandi va yoqib yuborildi», – deydi 30 yoshli qirg‘izistonlik Aida. U ota-onasini chegaradagi Arka qishlog‘idan Bishkekka ko‘chirdi va yaqinlari yana qishloqqa qaytishini xohlamaydi.

«Biz endi tinch hayotga ishonmaymiz. Ular (hokimiyatdagilar) avval ham tinchlikka erishilganini aytishgan edi. Biz ishondik, ota-onalarimizni u yerga qaytarib yubordik va yana shu holat takrorlandi», – deydi u.

Qirg‘iziston va Tojikistonning bir-birga qo‘shni Botken va So‘g‘d viloyatlari aholining mintaqani tark etishidan qiynalmoqda. Bu ikki viloyat iqtisodiy jihatdan qashshoq, ishsizlik darajasi yuqori hududlardir. Chegaradagi kelishmovchiliklar mahalliy aholini o‘zlarining kichik vatanlarida barqarorlik va kelajakka umid qilish imkonidan mahrum qilmoqda.

Qirg‘iz-tojik chegaralarini delimitatsiya va demarkatsiya qilish jarayoni 2002 yilda boshlangan. Yigirma yil davomida respublikalar umumiy chegaraning atigi 68 foizini aniqlashtirishga muvaffaq bo‘ldi, hozirda 308 km va 70 ta chegara uchastkalari munozarali bo‘lib qolmoqda. Bu hududlarda har ikki tomon uchun muhim infratuzilma obektlari, suv havzalari, yo‘llar, ekin maydonlari va yaylovlar mavjud bo‘lib, ular ustida tez-tez tortishuvlar kelib chiqadi.

Agar ilgari bu mojarolar asosan maishiy xarakterga ega bo‘lib, tezda to‘xtatilgan bo‘lsa, keyingi yillarda ular tobora qurolli to‘qnashuvlarga aylanib bormoqda.

Tojikiston ilk bor Qirg‘izistonga hududiy da’volarini oshkora e’lon qildi

Tojikiston Tashqi ishlar vaziri Sirojiddin Muxriddin BMT Bosh Assambleyasi minbaridan ilk bor o‘z davlatining Qirg‘izistonga nisbatan hududiy da’volari tafsilotlarini oshkor qildi, bunga qadar chegara nizolari masalalari yopiq eshiklar ortida o‘tkazilar edi. Uning so‘zlariga ko‘ra, gap Qirg‘iziston tomonidan «1950-yillardan buyon o‘zboshimchalik bilan egallab olingan» taxminan 2110 kvadrat kilometrdan ortiq hudud haqida bormoqda.

Tojikiston TIV rahbari da’vo qilgan hududlarning katta qismida aslida qirg‘izlar yashaydi. Aholi yashash manzillari mavjudligi hududiy nizolarning asosiy omillaridan biridir. Hududlarda hech kim yashamasa, kelishish osonroq.

Tadqiqotchilarning qayd etishicha, mahalliy aholini mintaqadan qochishga majbur qilish to‘qnashuv maqsadlaridan biri bo‘lgan bo‘lishi mumkin.

Bishkekda Tojikiston bayonoti tushunmovchiliklarga olib keldi. Sadir Japarov Qirg‘iziston muzokaralar uchun ochiqligi, biroq o‘z yerlarining bir santimetrini ham bermoqchi emasligini aytdi.

«Botken viloyati bor-yo‘g‘i 17 ming kvadrat kilometr maydonga ega, uning 90 foizi tog‘lardan iborat. Viloyatdagi tekislik uch ming kvadrat kilometrdan kamroq, va ular (tojikistonliklar) shundan ikki ming kvadrat kilometriga da’vo qilmoqda», — deydi g‘azab bilan Qirg‘iziston parlamenti deputati Sultonbay Ayjigitov.

Qirg‘iziston va Tojikiston chegara bahslarida turli yillardagi sovet davri xaritalari va hujjatlariga tayanadi. Ushbu xaritalarning hech birida mahalliy aholining haqiqiy yashash joyi aks ettirilmagan, bu esa muzokaralar jarayonini yanada murakkablashtiradi.

Masalan, Qirg‘izistonning Botken viloyatida ichida joylashgan Tojikistonning Vorux anklavi dastlabki xaritalarda Tojikiston bilan bog‘langan, keyingi xaritalarda esa anklavga aylangan.

Ushbu anklavni Tojikiston bilan bog‘laydigan yo‘l bahsli hudud hisoblanadi. Ammo Qirg‘iziston bu yerni o‘z qo‘shnisiga bersa, uning o‘zida yangi anklav paydo bo‘ladi – Botken viloyati g‘arbidagi butun Laylak tumani bahsli hududdan (Voruxning janubidagi tog‘lardan) o‘tuvchi yagona yo‘l orqali respublikaning qolgan qismi bilan bog‘langan.

Tomonlar tobora o‘zaro dushmanga aylanib bormoqda

Qachonki, har bir yangi chegara to‘qnashuvida insonlar yaqinlari va mulkini yo‘qotar ekan, ikki xalq o‘rtasidagi yaqin aloqalar ham zaiflashib boradi. Umumiy infratuzilma obektlari uchun to‘qnashuvlarning oldini olish maqsadida hukumatlar yangi infratuzilmalar qurishga sarmoya kiritmoqda. Ammo chegara yaqinidagi har qanday qurilish loyihasi mahalliy aholi tomonidan dushmanlik bilan qabul qilinadi va mojaro paydo bo‘lishiga olib keladi. Masalan, sentabr oyida Qirg‘iziston tomonidan Oq-suv (Isfara) daryosi ustiga qurilgan yangi ko‘prik vayron qilindi.

Hukumatlar darajasidagi mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar ham tarang: Dushanbe o‘tgan yilning kuzida ikki Tojikiston fuqarosining chegara mojarosi ortidan Qirg‘izistonda umrbod qamoq jazosiga hukm qilinganidan g‘azablandi, Bishkek esa 2022 yil boshida o‘nlab qirg‘izistonliklarning Tojikistondan chiqarib yuborilishidan norozi bo‘ldi.

Mamlakatlar o‘rtasidagi havo aloqalari to‘xtatildi, ba’zi istisno holatlardan tashqari Tojikiston fuqarolariga Qirg‘izistonga borish taqiqlandi.

Xalqaro Karnegi jamg‘armasi eksperti Temur Umarovning so‘zlariga ko‘ra, har ikki davlat prezidenti o‘z elektorati orasida mashhurlikka erishish uchun ham qo‘shnisi orqali tashqi dushman ritorikasidan foydalanmoqda.

«Qirg‘izistonda millatchilik kuchayib borayotgan va o‘nlab yillar davomida o‘zini «tojiklar himoyachisi» sifatida ko‘rsatib kelgan Imomali Rahmon Tojikistonda hokimiyat o‘zgarishiga tayyorgarlik ko‘rilayotgan bir paytda hududiy nizolarni hal qilishga urinish, ya’ni yon berish va kelishuvga erishish — juda ham foydali qaror emas», – deydi Umarov.

«Tojikistonda qirg‘iz siyosatchilarining chiqishlaridan tojiklarga qarshi har qanday ishoralar qidirila boshlandi va bunday ishoralar ko‘p edi. Qirg‘izistondagilar muntazam ravishda biror narsa sodir bo‘lsa, «javob qattiq bo‘ladi», deya tahdid qildi. Tojikiston tomoni esa bunga «tojikfobiya» va «natsizm» kabi ayblovlar bilan javob qaytardi», – deya qo‘shimcha qiladi siyosatshunos.

Oxirgi to‘qnashuv vaqtida qirg‘iz va tojik ijtimoiy tarmoqlarida «stoprahmon» va «stopsadyr» heshtegi trend bo‘ldi.

Ayni paytda Tojikiston mamlakatda so‘z erkinligi yo‘qligi bilan tanilgan bo‘lsa, Qirg‘izistonda ommaviy axborot vositalari va internet ustidan davlat nazorati kam kuzatiladi. Biroq o‘tgan yili Qirg‘izistonning mustaqil «Kaktus Media» nashri Tojikistonning «Asia Plus» mustaqil nashri materialini chop etgani uchun millatlararo adovat qo‘zg‘ash va urushga chaqirishda ayblandi. Sud ishi deyarli olti oy davom etdi, ammo oxir-oqibat jinoyat tarkibi yo‘qligi tufayli yopildi.

So‘nggi keskinlashuvdan so‘ng Qirg‘iziston prezidenti ma’muriyati «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risidagi qonun»ga mamlakatda favqulodda va harbiy holat joriy etilganda so‘z erkinligini cheklashga ruxsat beruvchi o‘zgartirishlar kiritishni taklif qildi.

Bu qarama-qarshilikni hech kim hal qila olmaydi

Tojikiston va Qirg‘iziston nafaqat qo‘shni, balki KXShT (Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti) va ShHT (Shanhay hamkorlik tashkiloti) kabi mintaqaviy xavfsizlik sohasidagi hamkorlik tashkilotlari a’zolaridir.

Tashkilotlar kun tartibida qirg‘iz-tojik chegarasi muammolari muhokama qilinmayotgani ularning ustuvor yo‘nalishlari haqida ko‘p narsani anglatadi. Bu ikki tashkilot Rossiya va Xitoy manfaatlariga xizmat qiladi. Agar tashkilot tarkibidagi ikki davlat o‘zaro kelishuvga erisha olmasa qanday qilib mintaqaviy xavfsizlik haqida gapirish mumkin?» – deydi siyosatshunos Asal Doolotkeldiyeva.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasida Qirg‘iziston va Tojikiston vakillari bir-birini «rejalashtirilgan harbiy tajovuz»da aybladi. Siyosatshunoslar fikricha, bu mojaroni yangi xalqaro darajaga olib chiqadi, chunki bu ikki davlatning muzokaralar uchun yangi vositachi izlayotganidan darak berishi mumkin.

Odatda bu rolni Moskva bajarar edi. Ammo oktyabr oyida Vladimir Putinning Tojikiston prezidentini «mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlagani» sabab 3-darajali «Vatan oldidagi xizmatlari uchun» ordeni bilan taqdirlash haqidagi qarori rasmiy Bishkekni g‘azablantirdi.

Mukofot berilgandan so‘ng Qirg‘iziston 10-14 oktyabr kunlari mamlakatda bo‘lib o‘tishi kerak bo‘lgan KXShT o‘quv mashg‘ulotlarini qabul qilishdan bosh tortdi va kelasi yili Tojikistonda o‘tkazilishi rejalashtirilgan mashg‘ulotlarda ham qatnashmasligini ma’lum qildi.

13 oktyabr kuni Ostonada Putin ikki davlat rahbari bilan uchrashdi, Qirg‘iziston tomonining so‘zlariga ko‘ra, uchrashuv Rossiya prezidenti tashabbusi bilan o‘tkazilgan. Uchrashuv yakunlari haqida ko‘p narsa ma’lum emas, biroq Japarov matbuot xizmati Putin chegaradagi muammolarni hal qilishda «yordam berishga tayyorligini bildirgani»ni ta’kidladi.

«Qirg‘iziston ham, Tojikiston ham hozir keng ko‘lamli urushga tayyor emas», – deydi ekspertlar. Sadir Japarov o‘z mavqeyini mustahkamlashi kerak: u o‘z hokimiyati uchun 2019 yildagi keng ko‘lamli norozilik namoyishlaridan qarzdor, elektorati esa uning har bir harakatini diqqat bilan kuzatib turibdi. Imomali Rahmon hokimiyatni o‘g‘liga topshirishga hozirlik ko‘rmoqda.

Ammo vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlashga yordam beradigan hech kim yo‘q: Kreml o‘zining «maxsus harbiy operatsiyasi» bilan band va Ukraina frontidagi vaziyat hisobga olinsa, Moskvaning Markaziy Osiyoga katta e’tibor qaratishga qurbi yetmaydi. Yana bir yirik mintaqaviy o‘yinchi bo‘lgan Xitoy an’anaga ko‘ra boshqa davlatlarning mahalliy nizolariga aralashmaslikni afzal ko‘radi.

«Eng yomoni, aftidan, vaziyatga aralashadigan va muammoni hal qilishga yordam beradigan hech kim yo‘q. Afsuski, men biz bu chegara mojarosi haqida oxirgi marta eshityapmiz deb o‘ylamayman», – deydi Londondagi Birlashgan Qirollik mudofaa tadqiqotlari instituti katta ilmiy xodimi Raffaello Pantuchi.