Rossiya flotining Qora dengizdagi tekshiruvlari: Anqara Moskvani ogohlantirdi, Kiyev qaroqchilikda aybladi

Rossiya Qora dengizdagi xalqaro suvlarda kemalarni ushlashda davom etsa NATO bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri to‘qnashuvni provokatsiya qilishi mumkin, degan Shimoliy Atlantika alyansining Yevropadagi qo‘shinlari sobiq bosh qo‘mondoni Jyeyms Stavridis. U yaqinda Odessa portiga yo‘l olgan turk kemasiga rus harbiylari tushganini misol keltirgan. Anqara bu voqeadan so‘ng Moskvani taranglik oshishidan ogohlantirgan, Kiyev esa RFni «qaroqchilik akti»da ayblagan.

Sukru Okan kemasi bilan bog‘liq voqea

Qora dengizda taranglik iyul oyida Rossiya g‘alla bitimini birtomonlama tark etgach kuchaya boshladi. Ruslar Ukraina portlariga ketayotgan kemalarning barchasi potensial harbiy yuk ortgan harbiy nishonlar sifatida ko‘rilishidan ogohlantirgan. Boz ustiga, kemalarga bayroqlari ilingan mamlakatlarni Moskva Ukraina QK tomonida urushga kirgan, deb hisoblashini aytgan. RF TIV qandaydir chora ko‘rilishidan avval kemalar Qora dengizda tekshiruvdan o‘tkazilishi lozimligini ta’kidlagan.

13 avgust kuni RF mudofaa vazirligi «Vasiliy Bikov» patrul kemasidagi harbiylar Qora dengizda Turkiyaning Sukru Okan yuk kemasini to‘xtatish uchun ogohlantiruvchi o‘t ochish yuz berganini xabar qildi. Iddao qilinishicha, kema «taqiqlangan yuklarni yuklab olmaganini tekshirish uchun to‘xtatish talabiga bo‘ysunmagan». U Palau bayrog‘i ostida Ukrainaning Odessa oblastidagi Izmayil portiga yo‘l olayotgandi. Tekshiruv o‘tkazilib bayonnoma imzolangach, kema o‘z yo‘lida davom etgan. Qora dengiz strategik tadqiqotlar instituti rahbari Andrey Klimenkoning aniqlashtirishicha, kema Turkiya dengiz chegarasidan bor-yo‘g‘i 12 km uzoqlikda to‘xtatilgan.

Keyinroq Rossiya mudofaa vazirligi Sukru Okan’ni ko‘zdan kechirish videosini taqdim etdi. Kema unga yaqinlashgan Ka-29 vertolyotidan tasvirga olingan, uning palubasida bir necha kishi qo‘lini boshining orqasida birlashtirib tiz cho‘kib turgani ko‘rinadi. Rossiya dengiz piyodalari kema sahniga tushib, qo‘llarida qurol bilan boshqaruv xonasiga bostirib kirib, ingliz tilida baqirgancha dvigatelni to‘xtatishni talab qilgan. Dengizchilar ham qo‘llarini boshini ortida birlashtirgancha tiz cho‘kishgan.

Harbiylar kema kapitanidan nega talabga bo‘ysunmay kemani to‘xtatmaganini so‘rashgan. U esa «yaxshi tushunmagani»ni aytgan. Shundan so‘ng harbiylar kema jamoasiga xayrli kun tilab, kemani tark etishgan.

NATO, Turkiya va Ukrainaning reaksiyasi

Stavridisning fikricha, turk kemasining ruslar tomonidan tintuv qilinishi kabi harakatlar Kiyevning ittifoqchilarini iqtisodiyoti g‘alla eksportiga bog‘liq bo‘lgan «Ukrainaning iqtisodiy ahvoli yomonlashuvi»ga yo‘l qo‘ymaslik uchun vaziyatga aralashishga majbur qilishi mumkin.

«Rossiyaning xalqaro suvlardagi harakati NATO va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida dengiz urushi avj olishining real tahdidini yaratadi», — deya Stavridisning so‘zlarini keltirgan Politico.

Uning so‘zlariga ko‘ra, NATO «Rossiya iqtisodiyotini noqonuniy blokada bilan bo‘g‘ib turishi uchun Ukrainaga qurol-yarog‘ va mablag‘ berayotgani yo‘q». Alyans o‘z jangovar aviatsiyasi va harbiy kemalar eskorti bilan qo‘riqlab, humanitar koridor yaratishi ham mumkin, deya taxmin qilgan Stavridis.

The Wall Street Journal gazetasi amerikalik mulozimlarga tayanib xabar qilishicha, AQSh allaqachon Qora dengizda kemalarni himoya qilish uchun barcha variantlarni, jumladan harbiy yechimni ham ko‘rib chiqmoqda. Amerikalik harbiylar va mulozimlar Turkiya va Ukrainaning qo‘shnilari bilan muzokaralar o‘tkazishmoqda, unda Ukraina g‘allasini olib chiqish uchun yangi yo‘nalishlar muhokama qilinmoqda, jumladan, Ruminiya portlari tilga olinmoqda.

Anqara Sukru Okan kemasi bilan sodir bo‘lgan voqeadan so‘ng Moskvani ortiq bunday holatlarga yo‘l qo‘yish mumkin emasligi borasida ogohlantirgan. Turkiya prezidenti administratsiyasi huzuridagi kommunikatsiyalar boshqarmasining dezinformatsiyalar bo‘yicha markazi bayonotida bunday voqealar Qora dengizda keskinlikni kuchaytirishi qayd etilgan.

«Kemaga nisbatan sodir etil etilgan xatti-harakatlardan so‘ng Rossiya tomoniga tegishli tarzda kelgusida Qora dengizda taranglikni kuchaytiruvchi bunday tashabbuslarga yo‘l qo‘ymaslik ko‘rsatildi», — deyiladi xabarda.

Kiyevda ham Rossiyaning Qora dengizdagi xatti-harakatlari keskin qoralandi. Ukraina TIV Rossiya o‘z harakatlari bilan BMT nizomi, BMTning dengiz huquqi bo‘yicha konvensiyasi va boshqa xalqaro huquq me’yorlarini «qo‘pol ravishda buzgani»ni ta’kidladi. Ukraina prezidenti ofisi rahbari maslahatchisi Mixaylo Podolyak bu Sukru Okan’ga qarata «maqsadli o‘t ochish» bo‘lgani va bu «xalqaro dengiz huquqlarining shak-shubhasiz poymol etilishi, qarorchilik akti, boshqa davlatlar akvatoriyasida uchinchi davlat fuqarolik kemalariga nisbatan jinoyat» ekanini ta’kidlagan.

G‘alla bitimi va Dunaydagi daryo portlari

Rossiya, Ukraina, Turkiya va BMT urush qizg‘in pallaga kirgan chog‘da g‘alla bitimini imzolab, Qora dengizdagi portlardan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, jumladan, Ukrainadan g‘allasining ham xavfsiz eksportini tashkil etishgan edi. Ukraina Infratuzilma vazirligining 11 iyulgacha bo‘lgan ma’lumotlariga ko‘ra, g‘alla bitimi ishga tushirilgan kundan (2022 yilning 1 avgusidan) buyon ukrainalik dehqonlarning 33 mln tonna mahsulotlari jahonning 45 davlatiga eksport qilingan.

G‘alla bitimi bir necha marta uzaytirildi, Ukraina va g‘arb nashrlari qayd etishicha, Rossiya bir necha bor kemalarni ro‘yxatga olish va tekshiruvdan o‘tkazishni rad etib «g‘alla koridori» ishlashiga to‘siq qo‘ygan. Rossiya hukumati o‘z talablari, jumladan ammiak eksporti bo‘yicha talabi bajarilmasa, g‘alla bitimi to‘xtatilishi borasida bir necha bor tahdid qilgan, bitim kengaytirilishi va cheksiz uzaytirilishiga qarshi chiqib kelgan. Natijada shu yil mayida bitim uzaytirildi va tezda bunga barham berildi. Bu haqda 17 iyul kuni Kreml matbuot kotibi Dmitriy Peskov xabar berdi. Shundan so‘ng Rossiya qo‘shinlari Ukrainaning Odessa shahridagi port infratuzilmasiga zarba bera boshladi.

«Qora dengiz kelishuvlari bugun o‘z faoliyatini yakunladi. RF prezidenti ilgari aytib o‘tganidek, bitim 17 iyul kuni nihoyalanadi. Taassufki, Rossiyaga tegishli kelishuvlarning bir qismi hanuz bajarilmadi, shu sababli bitimning amal qilish muddati tugatiladi. Qachonki bitimning Rossiya talablari bitilgan qismi bajarilsa, Rossiya tomoni bu bitimga zudlik bilan qaytadi. De-fakto vaziyat shunday», — degan Peskov.

Avgust oyi boshida ukrain, rus va xorij nashrlari Rossiya g‘alla bitimidan chiqqanidan so‘ng turli davlatlarga tegishli yuk tashuvchi kemalar «Rossiyaning Qora dengizdagi blokadasini yorib o‘tib», Ukraina dengiz portlari tomon kelishda davom etayotgani to‘g‘risidagi yangilikni tarqata boshladi. Lekin vaziyat bunday emas. Ukraina janubidagi dengiz portlari avvalgidek blokadada, shu sababli bu yerga kelayotgan kemalar Qora dengiz havzasida reydda turishibdi. Biroq Dunay daryosidagi portlar biroz cheklovlar bilan bo‘lsa ham, avvalgidek ishlamoqda.

Rossiya tark etgan g‘alla bitimi uchta dengiz portini qamrab olgandi — Odessa, Chornomorsk va Pivdenniy. Unda daryo portlari tilga olinmagan, shu sababli Dunaydagi Reni, Izmayil va Kiliy portlaridan g‘alla bitimi imzolanguncha ham, o‘sha paytda ham, bitim kuchdan qolgandan keyin ham qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yuklashda foydalanilgan, deydi «Sovekon» markazi direktori Andrey Sizov.

«Uchta kema Rossiya blokadasini yorib o‘tib, yakshanba kuni Qora dengizga chiqdi», deb xabar yozishmoqda. Juda ta’sirli ko‘rinadi, agar bu yerda blokadaning o‘zi bo‘lmaganini bilmasangiz. Dunay terminallariga avvaldan kemalar kelib-ketib turibdi. Odessa avvalgidek yopiq, Dunay esa Ukraina eksporti baxtiga, hamon faoliyat ko‘rsatmoqda», — degan ekspert.

2022 yilda Dunay portlari orqali yuk jo‘natish uch barobarga oshgan, Odessa oblasti harbiy ma’muriyatining dengiz xo‘jaligi kompleksi departamenti direktori Oleksandr Gayduk. U bergan informatsiyalarga ko‘ra, uchta daryo porti orqali 16 mln tonna yuk jo‘natilgan, 2021 yilda bu ko‘rsatkich 5,5 mln tonna bo‘lgan. Soul Marine logistika kompaniyasi tijorat direktori Ivan Niyakiyning aniqlik kiritishicha, 2022 yilda Rossiya Ukraina dengiz portlariga blokada o‘rnata boshlagach, «katta suvda ishlagan barcha kompaniyalar Dunayga ko‘chgan».

Rossiya g‘alla bitimini tark etgach Kiyev o‘zining janubiy portlaridan dengiz kemachiligi uchun vaqtinchalik koridor e’lon qildi, bu esa bandargohda anchadan buyon turib qolgan kemalar uchun xalqaro suvlarga chiqish imkoniyatini yaratgan. 16 avgust kuni Ukraina infratuzilma vaziri Oleksandr Kubrakov Hongkong bayrog‘i ostidagi ilk Joseph Schulte konteyner tashuvchisi Moskva tomonidan e’lon qilinayotgan tahdidlarga qaramasdan suzishga chiqqanini e’lon qildi. Joseph Schulte Odessa portida o‘tgan yilning 23 fevralidan buyon turgandi, uning sahnida oziq-ovqat doxil 30 ming tonna yuk bo‘lgan.

18 avgust kuni kema Istanbulga yetib borgani ma’lum bo‘ldi. Bungacha Odessa portidan so‘nggi kema g‘alla bitimi doirasida 16 iyul kuni chiqqan edi.