Amerikalik harbiylarning o‘yinqaroqligi tufayli sodir bo‘lgan halokat: AQSh uchuvchilari Italiyadagi dor yo‘lini nega uzib yuborgandi?

Bugun Yevropaning ko‘plab mamlakatlarida AQShning harbiy bazalari bor. Ularda ko‘plab amerikalik harbiylar xizmat qilishadi va turli harbiy texnikalar saqlanadi.

1949 yilda NATO (North Atlantic Treaty Organization – Shimoliy Atlantika harbiy tashkiloti) tuzilganda uning ta’sischilari bo‘lgan 12 davlat orasida Italiya ham bo‘lgan.

Ko‘p o‘tmay Italiyaga birin-ketin AQSh harbiy bazalari joylashtirila boshlanadi. Bugun bu davlatda o‘ndan oshiq AQSh va NATOga tegishli harbiy bazalar bo‘lib, ularda harbiy-havo kuchlari, harbiy-dengiz floti va quruqlikdagi qo‘shinlar joylashgan.

AQSh harbiy bazalarining Italiyada joylashishi mamlakatning barcha aholisiga yoqadi deb bo‘lmaydi. Vaziyat tug‘ilishi bilan ularga qarshi namoyishlar o‘tkazib turishadi.

Eng yirik namoyishlar 1998 yilda bo‘lib o‘tgan va odamlar Italiyadagi AQSh harbiy bazalarini yopishni talab qilib chiqqandi.

O‘shanda namoyishlarga AQSh harbiylarining mamlakat shimolidagi Kavaleze kurorti yaqinida dor yo‘lini uzib yuborgani, oqibatda 20 nafar sayyoh vafot etgani sabab bo‘lgandi.

Halokatdan avvalgi vaziyat

Italiya shimolida, Alp tog‘lari bag‘rida joylashgan Trentino hududida dunyodagi eng yaxshi tog‘-chang‘i kurortlaridan biri Val-di-Femme joylashgan.

Bu kurort tog‘li hududda qurilgan 11 ta shaharchani qamrab oladi. Shaharchalarning eng mashhuri Kavaleze shahri hisoblanadi.

Shuningdek, Val-di-Femme kurortiga yaqin joyda NATOning harbiy bazasi bor. U kurortdan 70-80 kilometr uzoqlikdagi Aviano shaharchasida joylashgan.

Bazada asosan NATO harbiy-havo kuchlari joylashgani uchun, kurort tepasidan AQSh harbiy samolyotlari tez-tez uchib o‘tadi.

Val-di-Femme kurortiga har yili dunyoning turli davlatlaridan bir necha yuz ming sayyoh dam olishga keladi. Sayyohlarga bir vaqtning o‘zida 50 dan ortiq dor yo‘llari xizmat ko‘rsatadi.

Dor yo‘llari tez-tez zamonaviylariga almashtirib turiladi. Shu sababli Val-di-Femmega kelib dam oluvchilar ulardan bexavotir foydalanishadi.

Biroq 1998 yilda sodir bo‘lgan halokatdan so‘ng vaziyat bir muddat o‘zgaradi va odamlarda dor yo‘llariga chiqishda qo‘rquv paydo bo‘ladi.

Hodisa

1998 yil 3 fevral kuni AQSh dengiz-piyoda qo‘shinlariga qarashli to‘rtta Grumman EA-6B Prowler razvedkachi samolyoti Italiya shimolidagi Trentino provinsiyasida sinov parvozini amalga oshirish uchun havoga ko‘tariladi.

Samolyotlardan birini kapitan Richard Eshbi, shturman Jozef Shveytsar boshqarardi. Ulardan tashqari samolyotda yana ikki nafar amaliyotchi uchuvchi bor edi.

Samolyotlar belgilangan yo‘nalish bo‘yicha uchar ekan, aynan Eshbi va Shveytsar boshqarayotgan Grumman EA-6B Prowler Kavaleze shaharchasi yaqinidagi tog‘-chang‘i kurortiga yaqinlashganda negadir pastlay boshlaydi.

O‘shanda uchuvchilar pastlab uchib, atrofni tomosha qilib, bu yerdagi chiroyli ko‘rinishlarni videotasvirga olmoqchi bo‘lishadi. Shu tariqa ular ko‘ngilxushlik uchun ehtiyotsizlikka yo‘l qo‘yishadi.

Uchuvchi Shveytsar qo‘lidagi kamera bilan atrofni tasvirga tushirar ekan, shu paytda samolyot tog‘-chang‘i kurortlaridan biridagi dor yo‘lning trossini uzib yuboradi. Grumman EA-6B Prowler’ning qanotlaridan biri ham shikastlanadi.

Oqibatda dor yo‘ldagi kabinalardan biri 100 metr balandlikdan pastga qulaydi va unda bo‘lgan 19 kishi halok bo‘ladi. Yana bir kishi kabina ostida qolib vafot etadi.

Uchuvchilar samolyot dor yo‘liga tegib ketganini va qanotlardan biri shikastlanganini bilishadi. Biroq o‘zlarining ko‘ngilxushliklari ortidan tross uzilib, odamlar halok bo‘lganini avvaliga bilishmaydi.

Harbiylar nosoz samolyot bilan bazaga amallab qaytib kelishadi va uni qo‘ndirishadi. Shu yerda ular har ehtimolga qarshi parvoz vaqtida tasvirga tushirgan kadrlarning lentasini yo‘q qilishadi. Chunki u uchuvchilarning aybini ochishi aniq edi.

Bazada uchuvchilarni ko‘ngilsiz xabar kutardi. Ular dor yo‘lini uzib yuborishi ortidan odamlar halok bo‘lgandi.

Amerikalik uchuvchilar dor yo‘lini uzib ketishar ekan, bu ish ko‘pchilik dam oluvchilarning ko‘z o‘ngida sodir bo‘lgandi.

Hodisada halok bo‘lgan 20 kishining 17 nafari Italiyadagi tog‘-chang‘i kurortiga dam olishga kelgan xorijliklar, 3 nafari italiyalik edi.

Vafot etganlar orasida 8 nafar germaniyalik, 5 nafar belgiyalik, 2 nafar polshalik, 1 nafardan Avstriya va Niderlandiya fuqarolari bo‘lgan.

AQSh harbiylari 20 kishining o‘limiga sabab bo‘lgani haqida xabar topgan kurort shaharchasi aholisi namoyishga chiqadi. Ular AQSh davlat raqami taqilgan mashinalarni yoqib yuborishadi. Ko‘p o‘tmay namoyishga boshqa shaharlar aholisi ham qo‘shiladi.

O‘sha paytda Italiya bosh vaziri bo‘lgan Romana Prodi «Amerika harbiy samolyotlariga boshqa Italiya osmonida uchishga ruxsat berilmaydi» deb chiqadi.

Sud jarayonlari

Dor yo‘lining trossi amerikalik harbiylar tomonidan uzib ketilgani aniq bo‘lishi bilan Italiya prokuraturasi jinoyat ishi qo‘zg‘atadi. So‘ng darhol surishtiruv boshlab yuboriladi.

Sud uchuvchilarni qamoqqa olish to‘g‘risida qarori chiqaradi. Biroq to‘rt nafar uchuvchi italiyaliklar emas, amerikaliklar tomonidan hibsga olinadi.

Avvaliga amerikaliklarni Italiyada sud qilishni rejalashtirishadi. Biroq mamlakat prokuraturasi NATO bazalari bo‘yicha huquqiy normalar AQShda qabul qilingani uchun sud Amerikada o‘tkazilishiga rozi bo‘ladi.

Hibsga olingan harbiylar AQShga olib ketiladi va o‘sha yerda tergov qilinadi. Sud jarayonlari ham Amerikada bo‘lib o‘tadi.

Hibsga olingan harbiylardan faqat ikki nafari uchuvchi kapitan Richard Eshbi va shturman kapitan Jozef Shveytsarga yigirmata banddan iborat ayblov e’lon qilinadi. Qolgan ikki nafar amaliyotchi harbiy qo‘yib yuboriladi.

Sud ikki harbiyga tegishli jinoyat ishlarini alohida ko‘rib chiqadi. Shimoliy Karolina shtatidagi Kemp-Lejyen harbiy bazasida bo‘lib o‘tgan sudda avval kapitan Eshbiga tegishli ish ko‘riladi.

Sudda samolyot bortidagi topografik xaritalarda dor yo‘li ko‘rsatilmagani, shu sababli Grumman EA-6B Prowler ruxsat etilgan balandlikdan ancha pastda parvoz qilgani aniqlanadi.

Italiyadagi halokat sodir bo‘lgan joy atrofida parvoz qilishning minimal balandligi 600 metr qilib belgilangan. Biroq samolyotlar 110 metr balandlikdagi dor yo‘lining trossini uzib yuborgan. Sudya kapitan Eshbidan bu bo‘yicha izoh so‘raydi.

Kapitan Eshbi samolyot kabinasidagi balandlik o‘lchagich asbob nosoz bo‘lganini va bundan bexabar holda o‘zlari bilmagan holda pastlab ketishganini aytadi. U samolyotdagi uskuna EA-6B Prowler 305 metrgacha pastlab uchayotganini ko‘rsatganini aytgan.

Biroq u jazodan qutulib qolish uchun yolg‘on gapirayotgandi. Aslida uchuvchilar pastlab uchib qoidalarni buzishgandi va buni o‘zlari ham bilishardi.

Sud jarayoni qariyb bir yil davom etadi va 1999 yil mart oyida kapitan Eshbi, ko‘p o‘tmay kapitan Shveytsar aybsiz deb topiladi. Biroq ular AQSh armiyasidan haydab yuboriladi.

Shu tariqa hodisada amerikaliklar aniq aybdor va unda 20 kishi halok bo‘lganiga qaramasdan AQSh sudi uchuvchilarni oqlab yuboradi.

Sudning har ikki hukmi Italiyada noroziliklarni keltirib chiqaradi. Odamlar mamlakatdan AQSh harbiy bazalarini yopishni talab qilib yana namoyishlarga chiqishadi.

Ko‘p o‘tmay bunday namoyishlar AQSh harbiy bazalari joylashgan boshqa Yevropa davlatlarida ham o‘tkaziladi.

Tovon puli

Amerikada sud harbiylarni oqlagani ortidan Italiya va AQSh o‘rtasiga sovuqchilik tushadi. Shu paytda okean ortidagilar fojiada halok bo‘lganlarning oilasiga arzimagan miqdorda tovon puli to‘lashni ma’lum qilishlari munosabatlarni battar chigallashtiradi.

1999 yil fevralda (sud jarayonlari tugashidan sal avval) Italiya hukumati har bir vafot etgan shaxsning yaqinlariga 65 ming dollardan tovon puli to‘lab beradi. Bu pul AQSh tomonidan ajratilgan edi.

Bu summa jabrlanuvchilarni qoniqtirmaydi va ular norozilik bildirishda davom etishadi. Shundan so‘ng AQShda hodisada vafot etganlarning yaqinlariga tovon puli to‘lab berish maqsadida 40 million dollarlik fond ochish bo‘yicha qonun loyihasi tayyorlanadi. Biroq 1999 yil may oyida AQSh Kongressi loyihani rad etadi.

1999 yilda Italiya parlamenti vafot etganlarning oila a’zolariga 1,9 million dollardan tovon puli ajratish rejasini tasdiqlaydi. O‘z navbatida Italiya hukumati NATO rasmiylariga jami 38 million dollarni jabrlanuvchilarga to‘lab berish talabini qo‘yadi.

NATO esa ushbu mablag‘ning 75 foizini to‘lashni AQSh hukumati zimmasiga yuklaydi va nihoyat pullar to‘lab beriladi.

Keyinchalik Italiya shimolida sodir bo‘lgan halokat haqida bir nechta hujjatli filmlar suratga olinadi. Jumladan, «Dor yo‘lidagi fojia» filmi National Geographic telekanalida efirga uzatiladi.

Hujjatli filmda uchuvchilar halokat sodir bo‘lgan kunda sodir bo‘lgan hodisalarni so‘zlab berishgan va bir paytlar sudda yashirgan ishlarini oshkor qilishgan.

Jumladan, Jozef Shveytser videokameraning lentasini yoqib yuborganini tan olgandi.

Kavalezedagi hodisa birinchisi emas

Kavalezedagi dor yo‘lda sodir bo‘lgan hodisa birinchisi emasdi. Bu yerda 1976 yilda ham halokat sodir bo‘lgandi. Bu halokatning ko‘lami 1998 yilda sodir bo‘lgan hodisadan ancha katta bo‘lgan.

1976 yil 9 mart kuni Kavalezedagi kurortda odamlarni tepalikka olib chiquvchi dor yo‘lining trossi uzilib ketadi. Odamlar bilan to‘la vagon 200 metr balandlikdan qulaydi.  So‘ng tog‘ yonbag‘ridan dumalab borib 100 metr jarlikdan pastga tushib ketadi.

Vagon to‘xtab turgan taksining ustiga tushadi va mashinani butunlay pachaqlaydi. Oqibatda, vagonda bo‘lgan 43 kishi halok bo‘ladi. Ulardan 15 nafari bolalar bo‘lgan. Faqat 14 yoshli bir qiz omon qoladi.

Keyinchalik aniqlanishicha, halokatga dor yo‘lining vagoniga oshiqcha odam chiqqani sabab bo‘lgan. O‘sha kuni 40 kishi yoki 3 tonna 200 kg yuk ko‘tarishga moslashgan vagonga 44 nafar yo‘lovchi chiqqan.

Me’yordan oshiqcha og‘irlik va kuchli shamol dor yo‘lining ikkita trossidan birini uzib yuboradi. Oqibatda vagon pastga qulaydi.

Hodisa yuzasidan o‘tkazilgan surishtiruvlarga dor yo‘li bekati xodimi yo‘lovchilar orasida 15 nafar bola bo‘lgani uchun vagonga me’yordan oshiq odam chiqarganini aytadi.

U bolalar ko‘pligi uchun umumiy og‘irlik me’yordan oshib ketmasligiga ishonchi komil bo‘lganini ma’lum qiladi. Ushbu fojia uchun javobgarlik dor yo‘lida xizmat qilayotgan 4 nafar xodimga yuklanadi. Ular hibsga olinadi.

Sud ularga o‘z vazifasiga e’tiborsizlik qilib odamlar o‘limiga sababchi bo‘lishgani uchun bir necha yildan qamoq jazosi beradi. Aynan shu hodisa dunyodagi dor yo‘llarida sodir bo‘lgan eng yirik halokat hisoblanadi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.