Iste’dodli yozuvchi Olim Toshboyevning «Ultontoz» asarida mustamlakachilar bostirib kelgani, o‘lka Alpomishlari bandi qilingan chog‘da yurt «ultontozlar»larga qolib ketgani va ularning amaldagi jirkanchliklari haqida so‘z boradi. Yozuvchi asar nomini juda ustomonlik bilan tanlagan. Ultontoz so‘zining har ikki ma’nosi ham asar sarlavhasi va ma’nosiga bag‘oyatda mos tushadi. Romandagi kimsalar tagcharmdek pastkash va zamonaviy manqurt shaxslardir.
«Alpomish» – o‘zbek xalq og‘zaki ijodining bebaho durdonasi. Mard, tanti yigitlarimizni Alpomishga mengzaymiz. Uning raqibi Ultontoz esa pastkash, sotqin va razil kimsa. Alpomishning o‘ziga bas kelolmaydi-yu, ammo u yo‘qligidan foydalanib istagan pastkashligini amalga oshiraveradi. Ishi – makr, ayyorlik!
«Ulton» so‘zi «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da tagcharm ma’nosini bildirishi qayd etilgan. Yana bir qancha manbalarda uning «manqurt» ma’nosiga ham duch kelamiz. Umuman olganda, birinchi ma’no «Alpomish» dostonidagi Ultontozning fe’l-atvoriga juda mos. Ultontozdek pastkash, yaramas insonlar har doim, har zamonda mavjud bo‘lib kelgan.
«Ultontoz» romani voqealari ham Asqartog‘, Murodtepa singari dostonda tilga olingan joylarda bo‘lib o‘tadi. Bunda ham o‘ziga xos ramziylik bor. Asarda ikki davr, ikki avlod to‘g‘risida gap boradi. Birinchi davr amirlik zamoni tugatilib, mustamlakachilar endi kirib kelgan, xalqni ham o‘zlariga ko‘niktira boshlagan, Qulli Chiltanov, Asranqul Ovulov, Kafilbek, Bektemir Jovmayev, Begona O‘zbekovna, Qaynar kabilarni o‘z tomoniga og‘dirib, siyosatlarini aynan shu shaxslar orqali yuritadi. Bu judayam puxta o‘ylangan reja edi. Ya’ni boltaning sopini o‘zidan chiqarish...
Qaynar Umar yuzboshining qizi bo‘lib, otasi vafotidan so‘ng qizillar hukumatiga xizmat qila boshlaydi. Uning akasi Kurash esa aksincha, bu hukumatni dushman sanab, qarshi kurashadi. Kurash va uning safdoshlari yengilgach Afg‘onistonga chekinishga majbur bo‘ladi. Chunki mustamlakachilar xalqni ichdan yemirib ulgurgan, otani bolaga, akani ukaga qarshi qayrab, dushmanga aylantirgandi.
Qaynar aholini dinsizlashtirish, boylarni qo‘lga tushirish siyosatiga boshchilik qiladi. Ammo doim dilida qilayotgan ishidan ikkilanish, arosat g‘avg‘o ko‘tarib qolardi. U uch bor turmush quradi, ammo hayoti hech o‘xshamaydi. O‘sha payt hukumatga sodiqligini bildirish maqsadida o‘g‘liga ham Revo deya ism qo‘yadi. Qaynar va uning kasbdoshlari dinga va boylarga qarshi kurashish yo‘lida ko‘p shafqatsizliklar qiladi, anchagina odamlarning hayotiga zomin bo‘ladi.
Begona O‘zbekovna aholi tomonidan quloq-burni kesilib, vafot etadi, masjidning buzilishida bosh bo‘lgan Asranqul Ovulov toshbo‘ron qilinadi, Kafilbekni «bo‘rilar» yeb ketadi, Qaynar esa davr almashgan sari qadrsizlashadi. U makkor, buqalamun hukumatning og‘usiga uchganidan afsuslanadi. Akasi Kurash, Oytuvg‘an, Yomg‘ir singari elning asl farzandlari chet ellarda vatani ozodligi uchun harakat qilib, Ultontozlar qochgach qaytib keladi. Qaynar akasidan kechirim so‘raydi. Musofirlar vatanining tuprog‘iga qadam qo‘yib, tug‘ilib o‘sgan yerlarini ziyorat qilib, xotirjam vafot etadi...
Kitobning ikkinchi qismida endi qahramonlar birinchi avlodning davomchilari: Ko‘chkin Asranqulovich, Bodom Zamonovna, Baraka Bo‘ron, Yovqochdi singari hukumat dastaklari. Ularning faoliyatlari birinchi avlodnikichalik qiyin va xavfli bo‘lmaydi. Chunki xalq ham mustamlakachi hukumatning siyosatiga ancha moslashib yuvoshlashgan, qo‘pol qilib aytganda, «qo‘y»lashgandi. Ikkinchi davrda xudosizlikka va Lenin hamda Stalinni doxiylashtirishga, til, yozuv masalalariga ko‘proq urg‘u berilgan.
Bundan tashqari, ikkinchi avlod davrida Alpomishlar ham paydo bo‘la boshlaganini, millati, ona tili, asosiysi, erki uchun kurashishga jasorat topgan Sherdor, Tongotarov, Oylar singari obrazlarni ham uchratish mumkin.
Ko‘chkin Asranqulovich o‘ta quv, ayyor va shafqatsiz odam. Hech kimga ishonmaydi. Ikkiyuzlamachilik bilan tilida xalq manfaati degani bilan dilida u uchun xalqning sariqchaqalik ahamiyati yo‘q. Maktab direktori Qo‘yli Tongotarov yozuv borasida xalq uchun yaxshi, ammo siyosat mafkurasiga zid g‘oyani ilgari surib chiqqan vaqt yaxshi muomala qilib, o‘zini «homiy» ko‘rsatib, orqadan direktorga it kunini ko‘rsatgani ham uning ikkiyuzlamachiligidan darak.
Bodom Zamonovna rahmsiz va sovuq ma’buda. Unga Xudo tushunchasi butunlay yot. Qaynarning haqiqiy izdoshi. Unda ayollarga xos ko‘ngilchanlik, rahm kabi samimiy tuyg‘ular yo‘q. U eski qabristonni buzdirib, o‘rniga xiyobon qurdiradi. Bu bilan u uchun qadriyatlar, marhumlar hurmati kabi anglamlar ham begona. Uning bitta Xudosi bor – hukumat!
Baraka Bo‘ron jurnalist. Doimiy arosatda yuradi. Yaqin do‘sti Ko‘chkin Asranqulovichning harakatlaridan norozi. Ammo oqimga qarshi suzishga jur’at etolmaydi. Ichidagi qimmatli mulohazalarini sirtiga chiqarishga jasorati yetmaydi. Ammo bunday siyosatning oqibati yaxshi bo‘lmasligiga, bu harakatlarning turgan-bitgani adolatsizlik ekanligiga aqli yetib turadi. Oqimga qarshi suzolmagani oqibatida otasini janozasiz ko‘mdirishga majbur bo‘ladi. O‘zining eng katta yutqizig‘i ham shunda deb biladi...
Sherdor Ultontozlar orasida kichik Alpomishdek edi. U ajoyib fe’l-atvorga ega. Cho‘rtkesar, jasoratli yigit. «Alpomishni izlab...» nomli ilmiy ish yozishga kirishadi. Turli eski kitoblarni yig‘adi, eski odamlar, xususan, Qaynar bilan uchrashib haqiqiy tarixni yuzaga chiqarishga urinadi. Millat tilini tiklash, davlat tili maqomi berilishi uchun o‘zi kabi bir qancha yoshlar bilan miting qilib chiqadi. Ochlik e’lon qilishadi. Asranqulovich ularni tavbasiga tayantirish maqsadida kuch ishlatadi. Ammo zarbalar yoshlarning irodasini bukolmaydi. Maxfiy gazeta tashkillab, xalq ko‘zini ochishga harakat qiladi. Xullas, ular ko‘p qatori taqdirga tan berib, haqoratlarga ko‘nib ketmasliklarini isbotlaydi. Shunday millatparvar yoshlar bor ekan, yurt yov qo‘lida xor bo‘lib qolmasligini ko‘rsatib qo‘yishadi.
Asar so‘ngida mustamlakachilarning malaylari vazifalaridan chetlatilganini, yurtda erkinlik epkinlari kezib qolganini, vatandan siqib chiqarilgan Kurash singari fidoyilarning yurtga qaytarilganini ko‘rish mumkin.
Roman el boshiga ish tushganda kurashish o‘rniga dushmanlarga qo‘shilib xalqni talagan, aldamchi hukumatning makrlari ostida manqurtlashgan kimsalarning yuzini ochib tashlaydi. Xalqimizda «o‘zingniki o‘zagingni kesadi», «boltaning sopi yog‘ochdan» kabi iboralar bor. Shunday iboralar aynan «Ultontoz»dagi ulton kimsalarga atalgandek go‘yo. E’tibor berib qaralsa, asarda deyarli chetki dushman nomi uchramaydi. Xalq boshida tegirmon toshi aylantirayotganlarning hammasi o‘zimizning millat kishilari. Shu diyorda tug‘ilib o‘sgan, shu yerning tuzini yegan va ota-bobolarining qadriyatlari ostida tarbiya topgan. Ammo sho‘ro mafkurasi shu qadar makkor ediki, hatto ularning Xudosini, dinini, tilini, eng asosiysi, dilini-da almashtirib tashladi.
O‘sha davr, o‘sha mafkura asoratlari hozirgi kunda ham bir qadar saqlanib qolgan deyish mumkin. Masalan, har qanday manfaatlariga zid haqiqatni aytgan tilni kesish amaldorlarimizga; chetdan turib haybarakallachilik qilish, vijdonga qarshi borish bizga ajdodlarimizdan meros qolgan.
Hozirgi kunda biror muammo ochiq aytib qo‘yilsa, muammo bir chetda qolib, uni aytganga tarmashib ketish holatlari ko‘p uchrab turibdi. Qachonki bunday holatlar yo‘qolmas ekan, Ultontozlar jamiyat tepasidan quvilmas ekan, shaffoflik va ochiqlik ta’minlanmas ekan rivojlanish bo‘lmaydi. O‘sha davrdagi «tarbiya»ning asoratlari yo‘qolishi, xalq muammolarni qo‘rqmay ayta olishi judayam zarur.
Gulasal Qodirova, kitobxon
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
