Advokatlarni norozi qilayotgan tartib va Palata ishiga konstitutsiyaga zid aralashuv – advokatlar bilan suhbat

Oxirgi yillarda jamoatchilik tanigan, bilgan insonlar, masalan, jurnalist va blogerlar bilan bog‘liq qator sud jarayonlaridan keyin bir kasb egalari haqida ko‘proq gapiriladigan bo‘ldi.

Hozir o‘zbek jamoatchiligi bu kasb egalarini nafaqat ko‘p tilga olyapti, balki biror muammo paydo bo‘lsa, tezda ularning xizmatiga murojaat qilishni, bu orqali ular orasida eng kuchlilari kim-u, qay biri shunchaki cho‘ntakka ishlaydi, buni ham o‘rganib boryapti.

Advokatlar. Bu kasb egalari oxirgi vaqtlarda shuningdek, yana bir vaziyat bo‘yicha OAVda ko‘p tilga olinmoqda. Bu – amalda advokatlarning erkinligini to‘la cheklaydi, deyilayotgan hujjat atrofidagi bahslar.

Kun.uz muxbiri ikki advokat va inson huquqlari faolini navbatdagi suhbat uchun taklif qildi hamda ular bilan ana shu bahsli hujjat va umuman, bugun O‘zbekistonda advokatura instituti ahvoli haqida suhbatlashdi. 

Suhbat mehmonlari advokat Jahongir Mutalipov, Saidali Muxtoraliyev va jurnalist, huquq faoli Abdurahmon Tashanov bo‘ldi.

— Mavzuga, advokatura instituti tahliliga kirarkanmiz, aytish kerakki, o‘zi barcha normal, demokratik tuzumlarda advokat eng hurmatli kasb, jamiyatning lokomotivi bo‘lgan institutlardan biri.

Xo‘sh, bugun o‘zbek jamiyatida va yanayam konkretlashtirsak, odamlar va davlat organlari oldida advokatning qadri, o‘rni qanday?

O‘zbekistonda mavjud 5 mingga yaqin advokatning necha foiziga bugun odamlar chindan ishonadi, bormi o‘zi bu ishonch?

Saidali Muxtoraliyev:

— Ha, har qanday normal jamiyatda advokatlarning o‘rni yuqori. Chunki har qanday davlat va jamiyatda huquq va huquqbuzarlik masalasi bor, advokatlar esa o‘sha huquqlarni tiklaydi. Lekin nufuz va obro‘ alohida bir masala. O‘zbekistonda advokatlar soni bugungi kunda 5 mingga ham yetmaydi. Bunda hisoblasak, 7 ming kishiga taxminan bitta advokat to‘g‘ri keladi degani. Biz bu borada dunyo reytingida 40-45-o‘rinda turamiz, adashmasam.

Advokatlarga ishonch baland bo‘lib, obro‘ bo‘lishi uchun fuqarolarning advokatlarga ishi tushgan bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda esa advokatlarga murojaat qiluvchi aholi soni juda kam, shuning uchun ishonch masalasida biror nima deyish qiyin. Ijtimoiy so‘rovnoma o‘tkazilsa, ko‘pchilik tasavvuri, eshitgani bo‘yicha gapirishi mumkin, shaxsan ishi tushgani kam bo‘ladi.

Abdurahmon Tashanov:

— Afsuski, bizda bu borada ijtimoiy so‘rovnomalar, statistika yo‘q, shuning uchun aniq raqamlar aytish mushkul. Ijtimoiy kayfiyatdan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, ko‘ngildagiday emas vaziyat. O‘ziga yarasha sabablari bor buning ham.

Deylik, birorta bola yuridik universitetga kirib advokat bo‘laman, demaydi, huquqning boshqa sohasini orzu qiladi. Chunki advokatlarning nufuzi baland emas, ikkinchidan, bu sohaning «noni ham qattiq». Rivojlangan yoki rivojlanayotgan davlatlarda advokatlar o‘rni yuqori bo‘lishi kerak aslida. Xorijiy OAVda falon odamning advokati bunaqa dedi, uniki bunaqa dedi, degan gaplarni ko‘p o‘qiymiz. Shundan ham ularning o‘rnini bilish mumkin.

World Justice Project (WJP) xalqaro nohukumat tashkiloti tomonidan e’lon qilingan qonun ustuvorligining navbatdagi yillik reytingida O‘zbekiston 142 ta mamlakat orasida 78-o‘rinni egallagan. Bu o‘tgan yilgi o‘rnimizga nisbatan bir necha qadam yomonlashish degani. Chunki aynan bizning faylasuflar, bobolarimiz inson huquqlari, qonun ustuvorligi haqida katta-katta asarlarni qoldirishgan, insoniyatga berib ketishgan. Shuning uchun bu natija juda past.

Jahongir Mutalipov:

— Advokatlarning o‘rnini bugun advokaturaga murojaat qilayotganlarning kayfiyatidan ham bilish qiyin emas. Ularda kelgandayoq ishonchsizlikni sezasiz. Ishning bitishini qonunlar bilan asoslab berganimizdan keyin ham xuddi tavakkal qilgandek rozi bo‘lishadi. Shundan ham bilib olish mumkin jamiyatdagi ishonchni. Chunki o‘tgan ma’muriyat davrida (o‘zim xuquqni muhofaza qiluvchi organlarda ishlaganman) shakllangan kompleks bor. Advokating nima qilardi, hech narsa qilolmaydi, hal qiluvchi prokuror bilan sudya, degan gaplar ishonchni pasaytiradi.

Tergov, sud organlariga obektiv dalillar taqdim qilsak, iltimosnomalar kiritsak, qabul qilinib qanoatlartirilmayapti. Buni boshqa advokatlar ham tasdiqlashi mumkin. Advokatlar ham adolatni tiklovchi bir organ hisoblanadi. Sudlarga dalillar, isbotlar keltiramiz shuncha, lekin prokuror turib qabul qilmaslikni so‘raydi, sud ham ko‘p hollarda rad qiladi advokatning dalillarini. Shu kabi holatlar fuqarolarda advokatlardan foyda yo‘q ekan, degan xulosa paydo qiladi.

Oxirigacha boradigan, ijtimoiy tarmoqlarda faol bo‘lgan advokatlar bor. Ular ijtimoiy tarmoqlarda sudda dalillari, iltimosnomalari qabul qilinmaganini aytib chiqsa, keyin o‘sha narsalar inobatga olinadi. Ijtimoiy tarmoqda faollikka ham bog‘liq bo‘lib qolyapti. Agar qonunan qilib, ularning ijtimoiy tarmoqlardagi faolligi tushirilsa, yana advokatlarga ishonch pasayadi va qiyinlashadi.

— Advokatning jamiyatdagi o‘rni, nufuziga bog‘liq yana bir savol. Bilishimcha, bizda ko‘p holda huquqshunoslikni tamomlagan yoshlar to‘g‘ridan to‘g‘ri advokatlik kasbini tanlamaydi. Bu kasb egalari ko‘p hollarda huquq organlaridan: xoh u xavfsizlik bo‘lsin, xoh prokuratura, ichki ishlar tizimidan ketgan yo ketkazilgan kadrlar bo‘lishadi.

Nega bizda advokatlikka “yangi qonlar”, shijoatli yosh huquqshunoslar kelmaydi?

Saidali Muxtoraliyev:

— Dolzarb masala bu. Biz ham yuridik universitetida tahsil olib yurgan paytimizda 90 foiz talaba faqat sudya yoki prokuror bo‘laman, deb yurardi. O‘qishni bitirib birdan advokat bo‘lganlar juda kam. Umumiy advokatlarning 2 foizini ham tashkil qilmaydi 30 yoshgacha bo‘lgan advokatlar.

Bundan tashqari, oliy ta’lim muassasalarida advokaturaga to‘liq yo‘naltirish, qiziqtirish yo‘q. Bu vaziyatning o‘zagi 90-yillarga borib taqaladi. O‘sha paytda huquq, umuman davlat organlaridagilarning yashash tarzi nisbatan yaxshi bo‘lgan. Shuning uchun ko‘pchilik shu sohalarga intilgan. Oxirgi 2 yilda yosh bitiruvchilarda ham advokatlikka qiziqish bo‘lyapti.

Yoshlar bu sohaga qiziqishi uchun sohada shart-sharoitlar yetarli bo‘lishi kerak. Sharoit degani bu — odil sudlov tizimi. Yaqinda bir yosh advokat ish boshladi, yaxshi bilimli, kadr. Lekin dastlabki 3 ta sudda adolatsizlikka uchradi va hozir advokatlikni tugatmoqchi. Odil sudlov bo‘lsa, yoshlar bu sohaga ishonib kirib keladi. Agar odil sudlov tizimi bo‘lsa, bizda tayyor turgan yosh advokatlar ko‘p.

Yaqingacha advokat bo‘lish uchun boshqa huquq organlarida kamida 2 yillik tajriba kerak edi. Hozir bu tartib bekor bo‘lgan, shuning uchun yoshlarda qiziqish ortyapti. Shu omil sabab endi advokatlar ko‘payib qoladi, deb o‘ylayman.

Abdurahmon Tashanov:

— Bizda sovet davri advokaturasining qiyofasi hozir ham bor. Bir tergovchi, qoralovchi, deylik, «urilib» keyin advokat bo‘ldi. Uning miyasi qoralov bilan to‘lgan. Sovet davri shunaqa edi, ya’ni advokat haqiqat uchun kurashishi kerak, deyilardi. Bu xato qarash. Bugun boshqacha bo‘lishi kerak, advokat xuquq uchun kurashishi kerak, haqiqat — nisbiy tushuncha.

Yaqinda Oliy sud seminarida nega adolatsizlik ko‘p bo‘lyapti, degan savolga bir sudya aytyaptiki: bizni advokatlarning passivligi qiynayapti, prokurorlarning esa bosimi kuchli. Taroziga prokuror ko‘p yuk tashlasa, advokat yengiladi-da. Demoqchimanki, masalaning tomonlari juda ko‘p. Advokatlarning obro‘si, xuquqini himoya qiluvchi qonun masalasi ham bor.

Odil sudlov tizimi tortishuvlarda shakllanadi. Agar sudning o‘zi adolatli bo‘lishini kutib o‘tirsak, foydasi yo‘q. Advokatning talabi prokurorniki kabi kuchli bo‘lsa, odil sudlov shakllanaveradi.

Jahongir Mutalipov:

— Bizda mustaqillik yillarida yuridik sohaga o‘qitadigan OTM kam edi. Yiliga taxminan, mingtacha yurist mutaxassis tayyorlanardi, ular esa davlat organlaridan ortmaydi, shuning uchun advokaturada odam kam. Davlat organlari ham aynan eng yaxshilarini terib oladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik advokatlar oldin davlat organlarida ishlagan.

Har bir viloyatda yuridik fakultetlar ochilishi bo‘yicha prezident qarori chiqdi. Ishlar boshlagan, lekin hali ularning bitiruvchilari chiqmagan. Bir necha yilda yuristlar soni ortadi.

Advokaturada ishlash qiziqarli bo‘lishi ham kerak, ya’ni moddiy tomonlama. Advokatning doimiy oyligi yo‘q, davlat organlarida esa oylik maoshi bo‘ladi, shuning uchun yoshlarda ishonch hissi yuqori u sohalarga.

— Avokatura institutini tahlil qilyapmiz. Bu institutda advokatlarni birlashtirgan, ularga bosh bo‘lgan Advokatlar palatasi degan katta bir NNT bor. Bugun mana shu tashkilot o‘zi qanchalik mustaqil va u o‘zi nima bilan shug‘ullanyapti, degan tabiiy savol bor?

Shuningdek, bu palata rasman NNT, lekin bilishimcha, uning raisi nomzodini Adliya vazirligi ilgari suradi, to‘g‘rimi?

Konstitutsiyada davlat organlari NNT faoliyatiga aralashishi mumkin emasligi ko‘rsatilgan (72 modda), lekin palata bo‘yicha bunday holat. Bugun nega bu tizimdan adliyaning qo‘llari olib tashlanmayapti?

Saidali Muxtoraliyev:

— Advokatlar palatasida 2008 yili Vazirlar Mahkamasi qarori bilan tashkil etilgan. Bu palata NNT bo‘lsa-da, asli davlat organi tomonidan tashkil etilgan. Odatda NNTlar a’zolar tashabbusi bilan tashkil etiladi. Bu palata VM tomonidan tashkil etilgani uchun uning vazifalari ham davlat tomonidan qo‘yilgan. Shuning uchun davlat tashkilotlari formati ishlab kelyapti.

Yana bir masala bor. Davlat tomonidan xuquq sohasini muvofiqlashtirish Adliya vazirligiga topshirilgan. Palata homiysi Adliya vazirligi bo‘lib qolgan. Masala boshqa joyda bu yerda. Ya’ni siz o‘zingizning ishingizni qilmas, imkoniyatingizdan foydalanmas ekansiz, o‘rningizga boshqalar qiladi. Bizda bu palataga e’tirozlar ko‘p. Palata o‘z vazifalarini bajarmagani uchun ham Adliya vazirligiga o‘tib ketgan ishlar. Advokaturani realizatsiya qiluvchi va muvofiqlashtiruvchi Adliya vazirligi bo‘lib qolgan. Shuning uchun qaysidir ma’noda boshqaruvda Adliya vazirligining da’volari paydo bo‘lgan. Palata o‘z imkoniyatidan foydalanmagani uchun boshqalar bu ishni qilyapti.

Abdurahmon Tashanov:

— 2008 yilda Advokatlar palatasi tuzilayotganda ko‘plab faol advokatlar tomonidan to‘polon chiqqandi. Shundan keyin Toshkent shahar advokatlar assotsiatsiyasini majburlab palataga birlashtirishgandi. Ayni holatda Adliya vazirligining aralashuvi — 100 foiz konstitutsiyaning buzilishi. Adliya vazirligining o‘zi qonunga mas’ul, buni yaxshi biladi, konstitutsiyaviy sud ham biladi. Oliy Majlisdagilar ham biladi. Markesning «Oshkora qotillik qissasi»ga o‘xshaydi, hamma biladi. Advokatlarning o‘zidayam qo‘rquv bor. Advokatlarning o‘ziga shu narsani konstitutsiyaviy sudga yozaylik, deganimda kerakmas deyishgan. O‘sha paytda, 2008 yilda advokatlarni jilovlash bo‘lgandi. Xo‘p, lekin haligacha hech narsa o‘zgarmadi.

Saidali Muxtoraliyev:

— Abdurahmon akaning e’tirozi o‘rinli. Haq olinur, berilmas, degan gap bor. Masala ham shunda, biz advokatlar haqqimizni talab qilolmayapmiz yetarlicha. Biz talab qilsak, palata ishlaydi va rivojlanish bo‘ladi.

Jahongir Mutalipov:

— Shu kunga qadar palataning ustavini ko‘rib chiqishni hech kim ko‘targani yo‘q. Adliya vazirligi nomzod ko‘rsatishi haliyam amalda, ko‘rib chiqib, o‘zgartirilmas ekan, bu narsa ishlayveradi. Palatadagi vakillar allaqachon bu masalalarni ko‘tarishi kerak. Konstitutsiyamiz o‘zgardi, lekin qonun osti hujjatlari o‘zgarmasa, to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llab bo‘lmaydi, bizda bunday amaliyot yo‘q.

Saidali Muxtoraliyev:

—Bizda me’yoriy-huquqiy hujjatlarni qo‘llash bo‘yicha qonun bor. Shuning 18-moddasida bir-biriga zid bo‘lib qolgan ikki huquqiy hujjatni qo‘llash tartibi berilgan. Ya’ni ikki huquqiy hujjat bir-biriga zid kelsa, yuqori turuvchi hujjat qo‘llanishi, yangi konstitutsiyada esa konstitutsion moddalar to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llanishi aytilgan. Hozirgi vaziyatda ham konstitutsiyaning 72-moddasi to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llanishi kerak.

Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Suhbatni Ilyos Safarov olib bordi.
Tasvirchi – Mirvohid Mirrahimov,
Montaj ustasi – Abduqodir To‘lqinov.