Mashinaning tezlikni ko‘rsatuvchi strelkasi: nega u jiddiy avariyalarda so‘nggi ko‘rsatkichda qotib qoladi?

2024 yil 29 fevral tongi noxush xabar bilan boshlandi: Toshkent shahridagi ko‘chalardan birida soatiga 197 kilometr tezlikda harakatlangan Tracker mashinasi avtobus bilan to‘qnashdi. Oqibatda, uning 18 yoshli haydovchisi vafot etdi.

Xabar tarqalgach, ko‘pchilikda savol tug‘ildi, YPX xodimlari va boshqa mutaxassislar Tracker mashinasining soatiga 197 kilometr tezlikda harakatlanganini qayerdan bilishdi?

Javob oddiy edi: Tracker’ning spidometridagi tezlikni ko‘rsatuvchi strelka shu raqamda qotib qolgandi.

Bu maqolada nega avariyaga uchragan mashinaning spidometri qaysidir raqam ustida qotib qoladi va o‘sha raqam chindan ham uning oxirgi tezligini ko‘rsatadimi, degan savolga javob izlab ko‘ramiz.

Strelka qotib qoladimi?

Ha, jiddiy va og‘ir oqibatlarga olib kelgan yo‘l-transport hodisalari sodir bo‘lganda aksariyat hollarda mashina spidometridagi tezlik ko‘rsatkichi qotib qoladi.

Xo‘sh, nega u qotib qoladi? Bunga asosan YTH chog‘ida mashinani elektr toki bilan ta’minlovchi simlarning ishdan chiqishi yoki mashina dvigatelining keskin to‘xtab qolishi sabab bo‘ladi.

Masalan, mashina harakatlanib ketayotganda favqulodda vaziyat sodir bo‘lib, elektr ta’minoti birdaniga uzilsa spidometr ishlashdan to‘xtaydi va strelka qaysi raqam tepasida bo‘lsa, o‘shanda qotib qoladi.

Yo‘l-transport hodisasi sodir bo‘lganda mashinaning elektr simlariga zarar yetmasayu, dvigatel keskin ravishda ishlashdan to‘xtasa bu ham tezlik ko‘rsatkichining qotib qolishiga sabab bo‘ladi.

Shunday holatlarda YTHni o‘rganayotgan organ xodimlari tezlik ko‘rsatkichi qotib qolgan raqamlarga qarab «avariya»dan avval mashina soatiga necha kilometr tezlikda harakatlanib kelganini, ko‘pgina hollarda avariya sababchisini shunga qarab aniqlashadi.

«Avariya»dan so‘ng qotib qolgan tezlik ko‘rsatkichi ko‘rsatib uning ko‘rsatkichiga ishonsa bo‘ladimi? Mutaxassislarning aksariyati ishonsa bo‘ladi, deyishadi. Chunki tezlik ko‘rsatkichi soatiga 2-3 kilometrga adashishi mumkin. Farq maksimum soatiga 5 kilometr bo‘lishi mumkin. Qotib qolgan tezlik ko‘rsatkichi ko‘rsatib turgan raqamlar haqiqatdan uzoq bo‘lmaydi.

Yo‘l-transport hodisasi sodir bo‘lgach, tomonlardan biri qotib qolgan tezlik ko‘rsatkichiga ishonmasligini da’vo qilsa spidometr ekspertizadan o‘tkaziladi. Lekin bunday holat kamdan kam bo‘ladi.

Shuningdek, hozirda dunyoning yirik avtomobilsozlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan barcha zamonaviy mashina modellari haydovchining xulq-atvori, mashina tezligi, manyovrlari va boshqa ma’lumotlarni to‘playdigan maxsus qattiq disk — xuddi samolyotlarnikidek «qora quti» bilan jihozlangan.

Odatda, to‘qnashuv yuz bergan paytda mashinaning kompyuter tizimi o‘sha zahoti ma’lumot yig‘ishni to‘xtatadi. So‘ng oxirgi qayd etilgan ma’lumotlar asosida «avariya»ning sababi va mashinaning tezligi qanday bo‘lganini bilib olish mumkin. Bu YTHning sabablarini o‘rganayotgan organ xodimlariga ishonchli va muhim ma’lumotlarni olishga imkon beradi.

YTH hodisasini o‘rganish chog‘ida organ xodimlari har bir omilni hisobga olishadi va shu sababli aksariyat hollarda vaziyatni sinchiklab o‘rganishadi. Bu ko‘proq nizoli vaziyat yuzaga kelganda ish beradi.

Strelkani ortga yoki oldinga surib qo‘yish mumkinmi?

Ba’zi paytlarda to‘qnashuv juda qattiq bo‘lganda hatto spidometr ustidagi oyna yoki plastmassa sinib ketishi va uning usti ochilib qolishi mumkin.

Shunda kimdir javobgarlikdan qochish yoki boshqa g‘arazli maqsadlarda tezlik ko‘rsatkichini qo‘l bilan ortga yoki oldinga surib qo‘yishi mumkinmi?

Mutaxassislar buning iloji yo‘q deyishadi. Chunki aksariyat mashinalarda to‘qnashuv chog‘ida tezlik ko‘rsatkichi to‘xtab qolar ekan, u qattiq o‘rnashib qoladi va uni qo‘l bilan surishning iloji bo‘lmaydi.

Mabodo tezlik ko‘rsatkichi ozgina surib qo‘yilganda ham baribir uning ostidagi murvatlar orqali u qaysi raqamlar ustida to‘xtab qolganini aniqlash mumkin. Shu sababli tezlik ko‘rsatkichini surib qo‘yib, ma’lumotni soxtalashtirishning imkoni yo‘q.

Eski va zamonaviy mashinalarning barchasida shunday. So‘nggi yillarda ishlab chiqarilayotgan elektron tabloli spidometrlarda esa tezlik ko‘rsatkichini o‘zgartirishning mutlaqo iloji yo‘q.

Yuqorida so‘nggi rusumdagi barcha avtomobillarda «qora quti»lar o‘rnatilayotgani haqida yozdik, maxsus elektron blok barcha ko‘rsatkichlarni yozib oladi.

Bunday mashinalarda qora qutidagi ma’lumotlar tekshirilib, mashina va haydovchining to‘qnashuvdan oldingi holatiga aniq «tashxis» qo‘yiladi.

Masalan, mashinaning tezligi va boshqa parametrlari, shuningdek, haydovchining tormoz bosish jarayoni, rul chambaragi qaysi tomonga burilgani va shu kabi ma’lumotlar saqlanib qoladi.

YTHdan keyin spidometrga ishonish mumkinmi?

Ha, ishonish mumkin. Mutaxassislarga ko‘ra, spidometr doimo haqiqiy tezlikdan biroz yuqori ko‘rsatadi. Xavfsizlikni hisobga olgan holda, ya’ni asosan haydovchi yo‘l harakati qoidalarini buzmasligi uchun shunday qilinadi.

Lekin farq juda katta emas. Taxminan soatiga 3-5 kilometr farq qilishi mumkin. Barcha avtomobilsozlik kompaniyalari shunday qiladi, deb bo‘lmaydi, albatta. Ayrimlarida haqiqiy tezlik va spidometrdagi ko‘rsatkich farq qilmaydi.

Shu sababli ham tezlik ko‘rsatkichi masalan soatiga 120 kilometr tezlikda qotib qolgan bo‘lsa haydovchi qariyb shu tezlikda bo‘lgan.

Tezlik ko‘rsatkichlari ko‘rsatgan raqamlar og‘ir oqibatli YTHlar sodir bo‘lgandan so‘ng o‘tkaziladigan tekshiruvlarda va undan keyingi sud jarayonlari uchun juda muhim hisoblanadi.

Chunki YTH inson(lar) o‘limi bilan yakunlangan bo‘lsa qo‘zg‘atiladigan jinoyat ishi aynan tezlik ko‘rsatkichidagi natijaga qarab malakalandi.

Masalan, aybdor haydovchi to‘qnashuvdan qochishga urinib barcha choralarni ko‘rgan yoki aksincha ko‘rmagan bo‘lishi mumkin. Yoki unda YTHning oldini olishga umuman imkoniyat qolmagan bo‘lishi mumkin.

Bularning hammasini qisman spidometrdagi ko‘rsatkich yoki zamonaviy mashinalarga o‘rnatilgan «qora quti» orqali aniqlashtiriladi. Keyinchalik, bu masalada ekspert chiqargan xulosa sud jarayonida inobatga olinadi va shunga qarab aybdor haydovchiga hukm chiqariladi.

Ko‘p narsa avtomobil modeliga bog‘liq bo‘lsa-da, haydovchilar ekspluatatsiya masalasiga mas’uliyat bilan yondashishlari kerak, tezlik rejimini oshirmasdan harakatlanish yo‘l harakatining boshqa ishtirokchilari, shuningdek, o‘zlarining xavfsizligini ta’minlash uchun zarur.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.