Ukrainada qanaqa nodir metallar bor va ular Trampga nega kerak?

Ukrainada ulkan miqdorda o‘ta nodir va muhim yerosti minerallari konlari mavjud, ammo ularning ko‘pchiligi Rossiya qo‘shinlari bosib olgan hududlarda joylashgan. Trampning so‘zlariga ko‘ra, AQSh rahbariyati Rossiyaga qarshi urushda ularni qo‘llab-quvvatlashi uchun Ukraina bu resurslarni berishi kerak.

«Men Ukrainaga 500 mlrd dollarga yaqin ekvivalentidagi nodir yerosti metallarini qo‘lga kiritishni istayotganimni aytdim, ular mohiyatan bunga rozi bo‘lishdi», degandi Tramp 10 fevral kuni Fox News muxbiri Bret Bayyerga.

Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy avval bu taklifni «jiddiy emas» deb baholadi, «mamlakatni sota olmasligi»ni bildirdi, Ammo so‘nggi haftalarda AQShning Kiyevga bosimi tobora ortib bora boshlagach, Zelenskiy 26 fevralda bu bo‘yicha kelishuv muhokama qilinayotgani va AQSh yordamini davom ettirish uchun bu bitim muhim ekanini bildirdi.

Trampning taklifi AQSh uchun Ukraina foydali qazilmalari ahamiyati nechog‘lik muhim ekanini ko‘rsatmoqda. Lekin bu metallar AQShga nega kerak va nima bera oladi? BBC shu savollarga javob izladi.

Nodir metallar nima o‘zi va nega ular muhim?

Nodir yerosti metallari — bu kimyoviy jihatdan o‘xshash 17 ta unsur uchun umumiy termin bo‘lib, ular yuqori texnologiyali ishlab chiqarish va sanoat da keng qo‘llanadi. Ular smartfonlar, kompyuterlar, tibbiy jihozlar va harbiy texnologiyalar ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega.

Nodir metallar tarkibiga skandiy (Sc), ittriy (Y), lantan (La), seriy (Ce), prazeodim (Pr), neodim (Nd), prometiy (Pm), samariy (Sm), yevropiy (Eu), gadoliniy (Gd), terbiy (Tb), disproziy (Dy), holmiy (Ho), erbiy (Er), tulliy (Tm), itterbiy (Yb) va lyutetsiy (Lu) kiradi.

Ushbu metallar «nodir» deb atalishining sababi — garchi ular butun Yer sharida tarqalgan bo‘lsa ham, ularni sof holda topish qiyin, aksar hollarda radioaktiv elementlar (masalan, toriy va uran) bilan birga uchraydi. Shu sababli, ularni ajratib olish uchun yuqori texnologiyali va ekologik jihatdan xavfli zaharli kimyoviy moddalar talab etiladi. Bu esa qazib olish jarayonini murakkab va qimmat qiladi.

Ukraina hududida qanday minerallar mavjud?

Yevropa Ittifoqi «kritik xomashyo» deb belgilagan 30 ta moddaning 21 tasi Ukrainada joylashgan bo‘lib, bu dunyodagi umumiy zaxiralarning taxminan 5 foizini tashkil etadi.

Ushbu unsurlarga ega konlar asosan Ukraina kristall massivining janubiy qismlarida, asosan Azov dengizi ostida joylashgan. Bu hududlarning katta qismi hozirda Rossiya tomonidan bosib olingan, ammo Ukraina hududida ham o‘rganish va qazib olish uchun istiqbolli loyihalar mavjud. Ular orasida O‘rta Pobujjya, shuningdek, Kiyev, Vinnitsa va Jitomir oblastlaridagi konlar bor.

Ekspertlar ta’kidlashicha, Ukrainada yuzlab istiqbolli geologik obektlar aniqlangan bo‘lsa-da, faqat ba’zilari kon sifatida ishlab chiqarishga loyiq deb topilishi mumkin. Bu jarayon ularning iqtisodiy jihatdan samaradorligiga bog‘liq.

«E’lon qilingan baholashlar hozircha juda taxminiy, — deydi Benchmark Mineral Intelligence tashkilotining akkumulyatorlar uchun xomashyo bo‘yicha bo‘lim rahbari Adam Vebb. — Bu konlar haqiqiy iqtisodiy zaxiralar ekanini isbotlash uchun hali juda katta ish qilish kerak».

Ukrainadagi boshqa muhim foydali qazilmalar haqida gap ketganda, Forbes Ukraina ma’lumotlariga ko‘ra, ularning 70 foizi Donetsk, Dnipropetrovsk va Luhansk oblastlarida joylashgan. Shunday qilib, hozir konlarning ko‘p qismi Rossiya tomonidan bosib olingan hududlarda qolmoqda.

Nodir yerosti minerallaridan tashqari, Ukrainada litiy zaxiralari ham mavjud. Ukraina hukumati ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatdagi litiy zaxiralari taxminan 450 ming tonnani tashkil etadi.

Hozircha Ukrainada litiy qazib olish ishlari boshlanmagan, ammo kelajakda bu jarayonni yo‘lga qo‘yish rejalashtirilmoqda.

Ayni paytda Rossiya kamida ikki litiy konini nazorat qilmoqda: Donetsk oblastidagi Shevchenkovske va Berdyansk rayonidagi Kruta Balka konlari.

Kirovograd oblastida joylashgan litiy konlari esa hozircha Ukraina nazorati ostida qolmoqda.

Nega Tramp bu minerallarni xohlab qoldi?

AQShning nodir yerosti metallari va ehtimol, boshqa strategik minerallar qazib olinishi ustidan nazorat o‘rnatishga bo‘lgan qiziqishi asosan Xitoy bilan raqobat bilan tushuntiriladi.

So‘nggi o‘n yilliklarda Xitoy nodir yerosti minerallarini qazib olish va qayta ishlash sohasida dunyo yetakchisiga aylandi. Uning hissasi jahon ishlab chiqarishining 60-70 foizini, qayta ishlash quvvatlarining esa qariyb 90 foizini tashkil etadi.

AQShning bu masalada Xitoyga tobelik darajasi, ehtimol, Tramp ma’muriyatini jiddiy tashvishga solmoqda — ham milliy xavfsizlik nuqtayi nazaridan, ham iqtisodiy jihatdan. Chunki bu minerallar zamonaviy texnologiyalar, jumladan, elektromobillar va harbiy texnika ishlab chiqarish uchun zarur xomashyo hisoblanadi.

Tramp «paradoksi»

BBC Jahon xizmati muxbiri Singh Hadka bu borada qiziq fikrni o‘rtaga tashladi:

«Bir qarashda bu paradoksdek ham ko‘rinadi. Tramp bir tomondan qayta tiklanuvchi energiya manbalari siyosatidan voz kechib, qazilma yoqilg‘i ishlab chiqarishni kengaytirishni buyurdi. Lekin shu vaqtning o‘zida sof energiyaga o‘tish uchun zarur bo‘lgan kritik darajada muhim bo‘lgan strategik minerallarni qo‘lga kiritishni xohlamoqda.

Ammo bu foydali qazilmalar nafaqat yashil energetika, balki iste’mol elektronikasi, harbiy va navigatsiya jihozlari, shuningdek, sun’iy intellekt ma’lumot markazlarini qurish uchun ham zarur.

Tramp avvalroq AQShda sun’iy intellekt infratuzilmasini kengaytirish rejasini e’lon qilgandi. Bu esa mis, kremniy, palladiy va nodir yerosti unsurlari kabi strategik minerallarga ulkan talabni keltirib chiqaradi.

Ayni paytda, bu muhim minerallar yetkazib berilishi kamayib bormoqda, bu esa global toza energetika rivoji sustlashishiga sabab bo‘lmoqda.

Xalqaro qayta tiklanuvchi energiya agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoy o‘nlab yillar davomida qayta ishlash texnologiyalari va tajribasini takomillashtirib, strategik minerallar bozorida ustunlikka ega bo‘lib kelmoqda. Bugungi kunda Xitoy tabiiy grafit va disproziy yetkazib berishning 100 foizini, kobaltning 70 foizini, litiy va marganetsning 60 foizini nazorat qiladi.

Pekin Afrika, Osiyo va Janubiy Amerikadagi yirik konlarga qat’iy egalik qilish orqali jahon bozorida strategik ustunlikni saqlab qolmoqda.

«Xitoyning global yetkazib berish zanjiriga nisbatan o‘sib borayotgan ta’siriga qarshi turish uchun AQSh kritik muhim va strategik minerallar zanjirini ta’minlashi kerak», — deyildi Bayden hukmronligi chog‘ida Kongressning Vakillar patalasi qurolli kuchlar bo‘yicha qo‘mitasida.

Aqtidan, Tramp ma’muriyati Ukraina va Grenlandiyani o‘z ta’minot zanjirini to‘ldirishda innovatsion usullardan foydalanish mumkin bo‘lgan hududlar sifatida ko‘rmoqda.