Plaza kelishuvi: AQSh nega dollarni “sindirgan” edi?

Bu yil o‘zbek so‘mi sezilarli mustahkamlandi. Lekin qizig‘i, milliy valutaning qadri oshishi ba’zan ulkan muammoga aylanishi ham mumkin. Eng yorqin misol – 1970-yillardagi AQSh iqtisodiyoti. O‘shanda Amerika hukumati o‘z valutasini qasddan zaiflashtirishga majbur bo‘lgan edi. Bu orqali mamlakat sanoati inqirozdan saqlab qolingan, lekin Yaponiyada iqtisodiy mo‘jiza yakunlanib, turg‘unlik davri boshlangan.

Kun.uz “Tarixdan hikoyalar” ruknida bundan 40 yil muqaddam tuzilgan Plaza kelishuvi haqida hikoya qiladi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

O‘tgan asrning 80-yillarida AQShdagi iqtisodiy tizim muvozanatdan chiqib ketadi. Amerika dollari haddan tashqari mustahkamlanib, eksportni qimmatlashtirib yuboradi. Import esa, aksincha, oshib borar, natijada savdo taqchilligi kattalashib ketgandi. O‘z navbatida, Yaponiya, Germaniya kabi boshqa rivojlangan davlatlar o‘z milliy valutalarining zaifligi tufayli eksportda keskin ustunlikka ega bo‘lishadi.

Masalan, Yaponiya dunyoning eng tez o‘sayotgan iqtisodiyotiga aylanadi. Toyota, Sony, Panasonic, Mitsubishi kabi gigantlar Amerikaning General Motors va IBM'larini bozorlardan siqib chiqara boshlaydi. Tokiodagi yer narxi Nyu Yorkka qaraganda bir necha baravar qimmatlab ketadi. Ko‘pchilik “XXI asr Yaponiyaniki bo‘ladi” deb ishona boshlaydi. Ammo bu orzular uzoqqa cho‘zilmaydi va 90-yillarga kelib, Yaponiya iqtisodiy mo‘jizasi to‘xtaydi.

Bunga 1985 yil 22 sentabr kuni Nyu Yorkdagi mashhur Plaza mehmonxonasida imzolangan tarixiy bitim sabab bo‘ladi.

Dollarni zaiflashtirish Amerikaga nega kerak bo‘lib qoldi?

Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropa vayrona holatga kelib qolgandi. AQSh esa dunyoning iqtisodiy yetakchisiga aylanib oladi. Global sanoat ishlab chiqarishida AQShning ulishi qariyb 50 foizni tashkil etar, mamlakatda dunyo oltin zaxiralarining uchdan ikki qismi to‘plangandi. Natijada dollar global miqyosda asosiy valutaga aylandi va bu maqomni ingliz funtidan tortib oldi. Ammo oradan yillar o‘tib, Yaponiya va G‘arbiy Yevropa samarali iqtisodiy islohotlar o‘tkazib, urushdan keyingi inqirozdan chiqadi va o‘z sanoatini tiklaydi. Arzon ham malakali ishchi kuchi evaziga ular AQSh va dunyo bozorlariga arzonroq, lekin sifat jihatidan o‘xshash mahsulotlar taklif qila boshlaydi.

AQSh iqtisodiyoti esa 1970 yillarda ketma-ket yuz bergan energetik inqirozlardan jiddiy zarar ko‘rdi. Bu inqirozlar Yaqin Sharqdagi siyosiy voqealar bilan bog‘liq edi. Natijada inflatsiya oshadi, iqtisodiy o‘sish to‘xtaydi va AQSh markaziy banki foiz stavkalarini oshirishga majbur bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, dollarni yanada mustahkamlaydi.

1980–1981 yillarda AQShda asosiy stavka 20 foizga yetadi. Bu dollar aktivlarini investorlar uchun nihoyatda jozibador qiladi va ularga talab keskin oshadi. 1970–1985 yillar oralig‘ida dollar boshqa asosiy xorijiy valutalarga nisbatan qariyb 90 foizga qimmatlashadi. Natijada import jozibador, eksport esa foydasiz bo‘lib qoladi. Qo‘shma Shtatlar ichkarisidagi zavodlarning o‘zi ham ishlab chiqarish o‘rniga Yaponiya va Germaniyadan mahsulot olib kelib sota boshlaydi. Natijada AQShning tashqi savdo balansi keskin yomonlashadi. 1980 yillar o‘rtalariga kelib, savdo taqchilligi YaIMning 3 foiziga tenglashadi – bu o‘sha paytgacha mamlakat tarixidagi qayd etilgan eng yomon ko‘rsatkich edi.

Xarajatlarni kamaytirish uchun ko‘plab kompaniyalar ishlab chiqarishni chet elga ko‘chira boshlaydi. 1980 yillarda Janubiy Koreya va Xitoy o‘z mehnat bozorini Amerika kompaniyalari uchun ochib beradi – bu mamlakatlarda ishchi kuchi juda arzon edi. Bundan tashqari, Meksikadagi iqtisodiy inqiroz tufayli u yerda ishlab chiqarishni tashkil etish AQShdagidan ham foydaliroq bo‘lib qoladi. Natijada, qimmat dollar Amerika sanoatida ish o‘rinlarining qisqarishiga olib keladi. Ishlab chiqarish sohasida band aholining ulushi kamayadi, AQShning global sanoatdagi hissasi 13 foizgacha tushib ketadi.

Iqtisodchilar hisob-kitoblariga ko‘ra, 1985 yilga kelib dollar kursi o‘zining asl qiymatidan 30–35 foizga yuqori baholanadi. Agar bu davom etganida, AQShning joriy hisob taqchilligi 5 yil ichida 300 milliard dollargacha yetishi mumkin bo‘lgan. Shunga qaramay, AQSh hukumati birdaniga dollarni qadrsizlantirishga qaror qilmaydi. O‘sha paytdagi prezident Ronald Reygan doimo “Kuchli dollar – kuchli Amerika” shiorini takrorlardi. Dollar kursining tushishi uzoq yillik inflatsiyadan keyin endi barqarorlashgan narx-navoni yana izdan chiqarishi mumkin edi. Bundan tashqari, importning arzonligi ichki narxlarni past ushlab turar – amerikalik ishlab chiqaruvchilar ham chet eldan kelayotgan arzon mahsulotlar tufayli o‘z tovarlari narxini oshira olmasdan, raqobatga kirishishga majbur bo‘lardi.

Biroq vaqt o‘tgan sayin holat yomonlashdi va “kuchli dollar” siyosatiga qarshi norozilik kuchaydi. Kompaniyalar hukumatdan ularni xorijiy raqobatdan himoya qilishni talab qila boshlaydi. Bunday himoya usullaridan biri – savdo qoidalarini qat’iylashtirish edi. Xuddi shunday chora 1971 yilda prezident Richard Nikson tomonidan qo‘llandi. Xorijdan keltiriladigan tovarlarning qariyb yarmiga 10 foizlik vaqtinchalik boj joriy etiladi. Bundan tashqari, oltin standartidan voz kechilib, dollarning oltin bilan bog‘liqligi bekor qilinadi. Bu voqea tarixga “Nikson shoki” nomi bilan kirgan. Bojlar bir necha oydan keyin bekor qilingan, chunki AQShning savdo hamkorlari o‘z valutalarining dollarga nisbatan qimmatlashishiga rozi bo‘lishadi.

Plaza kelishuvi

“The Plaza” – Nyu Yorkdagi mashhur mehmonxona. 1985 yilning kuzida aynan shu yerda dunyoning eng yirik kapitalistik iqtisodiyotlari – AQSh, Fransiya, Germaniya, Yaponiya va Buyuk Britaniya moliya vazirlari uchrashuv o‘tkazadi. Ular o‘zaro kelishib, dollarni zaiflashtirish uchun harakatlarni muvofiqlashtirishga qaror qilishadi. Bu eng avvalo AQSh uchun zarur edi. Kuchli milliy valuta Amerika mahsulotlarini xorijda haddan tashqari qimmat qilib qo‘yayotgan, eksportchilar xorijiy raqobatchilari bilan narx borasida bellasha olmay qolgandi. Bu holat AQSh iqtisodiyotini zaiflashtirib, global savdo va moliyaviy tizimda muvozanatni buzadi. Shu bois AQSh hukumati asosiy hamkorlarini valuta bozorlarini tartibga solish bo‘yicha muvofiqlashtirilgan harakatlarga ko‘ndiradi. Yakuniy maqsad – dollarni maqsadli tarzda qadrsizlantirish edi.

Oxirgi muzokaralar 1985 yil 22 sentabrda “Plaza” mehmonxonasida bo‘lib o‘tadi va shu yerda yakuniy kelishuvga erishiladi. Mamlakatlar AQSh bilan savdo nomutanosibligini kamaytirishga rozi bo‘ladi. Markaziy banklar xalqaro valuta bozoriga bevosita aralashib, dollarning kursini tushirish uchun uni ommaviy ravishda sotishlari kerak edi. Buning uchun ular valuta intervensiyalari va ichki talabni rag‘batlantirish choralarini, jumladan, soliqlarni kamaytirishni rejalashtirishadi. Kelishuv matnida aniq miqdorlar yoki majburiy ko‘rsatkichlar belgilanmaydi. O‘z navbatida, AQSh budjet taqchilligini kamaytirishga va’da beradi. 1986 moliya yilida bu qisqarish YaIMning 1 foiziga teng bo‘lish kerak edi.

Albatta, dollarni qadrsizlantirish – Plaza kelishuvining eng asosiy qismi bo‘ladi. Kelishuv imzolangan kunning o‘zidayoq AQSh valutasi birja savdolarida 4 foizga arzonlashadi. Markaziy banklar o‘z harakatlarini muvofiqlashtirib, dollarning qadrsizlanishini qo‘llab-quvvatlashdi, ya’ni uni bozorda sota boshlashadi. AQSh esa buning aksi sifatida, xorijiy valutalarni xarid qilib, ularga bo‘lgan talabni oshiradi. Bu intervensiyalar hajman kichik bo‘lsa-da, hukumatlarning muvofiqlashtirilgan harakati va ochiq bayonotlar valuta bozoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.

O‘sha paytda Citibank'ning valuta operatsiyalari bo‘limi rahbari bo‘lib ishlagan Mark Rosasko shunday degan edi: “Bu yerda eng muhim narsa – ishoralar edi. Moliya vazirlarining qat’iy bayonotlari markaziy banklarning xarid yoki sotuvlaridan ham ko‘ra ko‘proq bozorni qizdiradi yoki sovutadi”.

Kim nimaga erishadi?

1985 yil sentabrda kelishuv imzolanganidan keyin, AQSh dollari o‘sha yilning fevralidagi eng yuqori cho‘qqisiga nisbatan 1,5 barobargacha qadrsizlangan. Amerika valutasi kelishuvdan keyingi 1,5 yilda o‘rtacha 35 foizga arzonlashgan. Bu esa eksportni arzonlashtirib, ichki ishlab chiqaruvchilarga nafas rostlash imkonini beradi. Ayniqsa, avtomobil va texnika sanoati o‘zini tiklay boshlaydi.

Ammo Yaponiya bilan hammasi teskari tomonga o‘zgarib ketadi. Yapon tomoni iyenaning 10–15 foizga mustahkamlanishini kutgandi, amalda esa yapon valutasining qadri 2 barobarga oshib ketadi. Kelishuvdan avval 1 dollar 240 iyenani tashkil etgan bo‘lsa, 1987 yil oxiriga kelib 120 iyenagacha tushib ketadi. Natijada Yaponiyaning eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyoti jiddiy aziyat chekadi. Hukumat ichki talabni rag‘batlantirish uchun foiz stavkalarini pasaytirish siyosatini boshlaydi. Bu esa ko‘chmas mulk va aksiyalar bozorida pufak hosil bo‘lishiga olib keladi. 1990 yillarga kelib, bu pufak yorildi va Yaponiya “Yo‘qotilgan o‘n yil” deb ataluvchi uzoq iqtisodiy turg‘unlik davriga kirdi. Shu bois, ko‘plab iqtisodchilar Yaponiya iqtisodiy muammolarining ildizini aynan Plaza kelishuviga bog‘lashadi.

G‘arbiy Germaniya uchun esa kelishuv nisbatan ijobiy bo‘ladi. Markaziy bank inflatsiyani jilovlab, iqtisodiy o‘sishni barqaror saqlab qoladi. Germaniya markasi mustahkamlandi, bu esa Yevropaning keyingi iqtisodiy integratsiyasiga zamin yaratdi. Buyuk Britaniya va Fransiyada ham dollar pasayishi natijasida eksport muvozanati tiklanadi, ammo ular uchun asosiy o‘zgarish siyosiy darajada – xalqaro moliya tizimida AQSh ta’sirining qisqarishi bilan xarakterlanadi.

Umuman olganda, Plaza kelishuvi qisqa muddatda AQShga foyda keltirgan bo‘lsa, Yaponiyada jiddiy iqtisodiy turg‘unlik boshlanishiga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, bu tajriba valuta kursiga sun’iy aralashuvning qanchalik xavfli ekanini ham ko‘rsatib beradi. Shundan keyin, 1990 yillarda ko‘plab davlatlar “erkin suzuvchi kurs” tizimiga o‘ta boshlaydi.

Doston Ahrorov