Плаза келишуви: АҚШ нега долларни “синдирган” эди?

Бу йил ўзбек сўми сезиларли мустаҳкамланди. Лекин қизиғи, миллий валютанинг қадри ошиши баъзан улкан муаммога айланиши ҳам мумкин. Энг ёрқин мисол – 1970-йиллардаги АҚШ иқтисодиёти. Ўшанда Америка ҳукумати ўз валютасини қасддан заифлаштиришга мажбур бўлган эди. Бу орқали мамлакат саноати инқироздан сақлаб қолинган, лекин Японияда иқтисодий мўжиза якунланиб, турғунлик даври бошланган.

Kun.uz “Тарихдан ҳикоялар” рукнида бундан 40 йил муқаддам тузилган Плаза келишуви ҳақида ҳикоя қилади.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Ўтган асрнинг 80-йилларида АҚШдаги иқтисодий тизим мувозанатдан чиқиб кетади. Америка доллари ҳаддан ташқари мустаҳкамланиб, экспортни қимматлаштириб юборади. Импорт эса, аксинча, ошиб борар, натижада савдо тақчиллиги катталашиб кетганди. Ўз навбатида, Япония, Германия каби бошқа ривожланган давлатлар ўз миллий валюталарининг заифлиги туфайли экспортда кескин устунликка эга бўлишади.

Масалан, Япония дунёнинг энг тез ўсаётган иқтисодиётига айланади. Toyota, Sony, Panasonic, Mitsubishi каби гигантлар Американинг General Motors ва IBM'ларини бозорлардан сиқиб чиқара бошлайди. Токиодаги ер нархи Ню Йоркка қараганда бир неча баравар қимматлаб кетади. Кўпчилик “ХХI аср Японияники бўлади” деб ишона бошлайди. Аммо бу орзулар узоққа чўзилмайди ва 90-йилларга келиб, Япония иқтисодий мўъжизаси тўхтайди.

Бунга 1985 йил 22 сентябр куни Ню Йоркдаги машҳур Plaza меҳмонхонасида имзоланган тарихий битим сабаб бўлади.

Долларни заифлаштириш Америкага нега керак бўлиб қолди?

Иккинчи жаҳон урушидан кейин Европа вайрона ҳолатга келиб қолганди. АҚШ эса дунёнинг иқтисодий етакчисига айланиб олади. Глобал саноат ишлаб чиқаришида АҚШнинг улиши қарийб 50 фоизни ташкил этар, мамлакатда дунё олтин захираларининг учдан икки қисми тўпланганди. Натижада доллар глобал миқёсда асосий валютага айланди ва бу мақомни инглиз фунтидан тортиб олди. Аммо орадан йиллар ўтиб, Япония ва Ғарбий Европа самарали иқтисодий ислоҳотлар ўтказиб, урушдан кейинги инқироздан чиқади ва ўз саноатини тиклайди. Арзон ҳам малакали ишчи кучи эвазига улар АҚШ ва дунё бозорларига арзонроқ, лекин сифат жиҳатидан ўхшаш маҳсулотлар таклиф қила бошлайди.

АҚШ иқтисодиёти эса 1970 йилларда кетма-кет юз берган энергетик инқирозлардан жиддий зарар кўрди. Бу инқирозлар Яқин Шарқдаги сиёсий воқеалар билан боғлиқ эди. Натижада инфляция ошади, иқтисодий ўсиш тўхтайди ва АҚШ марказий банки фоиз ставкаларини оширишга мажбур бўлади. Бу, ўз навбатида, долларни янада мустаҳкамлайди.

1980–1981 йилларда АҚШда асосий ставка 20 фоизга етади. Бу доллар активларини инвесторлар учун ниҳоятда жозибадор қилади ва уларга талаб кескин ошади. 1970–1985 йиллар оралиғида доллар бошқа асосий хорижий валюталарга нисбатан қарийб 90 фоизга қимматлашади. Натижада импорт жозибадор, экспорт эса фойдасиз бўлиб қолади. Қўшма Штатлар ичкарисидаги заводларнинг ўзи ҳам ишлаб чиқариш ўрнига Япония ва Германиядан маҳсулот олиб келиб сота бошлайди. Натижада АҚШнинг ташқи савдо баланси кескин ёмонлашади. 1980 йиллар ўрталарига келиб, савдо тақчиллиги ЯИМнинг 3 фоизига тенглашади – бу ўша пайтгача мамлакат тарихидаги қайд этилган энг ёмон кўрсаткич эди.

Харажатларни камайтириш учун кўплаб компаниялар ишлаб чиқаришни чет элга кўчира бошлайди. 1980 йилларда Жанубий Корея ва Хитой ўз меҳнат бозорини Америка компаниялари учун очиб беради – бу мамлакатларда ишчи кучи жуда арзон эди. Бундан ташқари, Мексикадаги иқтисодий инқироз туфайли у ерда ишлаб чиқаришни ташкил этиш АҚШдагидан ҳам фойдалироқ бўлиб қолади. Натижада, қиммат доллар Америка саноатида иш ўринларининг қисқаришига олиб келади. Ишлаб чиқариш соҳасида банд аҳолининг улуши камаяди, АҚШнинг глобал саноатдаги ҳиссаси 13 фоизгача тушиб кетади.

Иқтисодчилар ҳисоб-китобларига кўра, 1985 йилга келиб доллар курси ўзининг асл қийматидан 30–35 фоизга юқори баҳоланади. Агар бу давом этганида, АҚШнинг жорий ҳисоб тақчиллиги 5 йил ичида 300 миллиард долларгача етиши мумкин бўлган. Шунга қарамай, АҚШ ҳукумати бирданига долларни қадрсизлантиришга қарор қилмайди. Ўша пайтдаги президент Роналд Рейган доимо “Кучли доллар – кучли Америка” шиорини такрорларди. Доллар курсининг тушиши узоқ йиллик инфляциядан кейин энди барқарорлашган нарх-навони яна издан чиқариши мумкин эди. Бундан ташқари, импортнинг арзонлиги ички нархларни паст ушлаб турар – америкалик ишлаб чиқарувчилар ҳам чет элдан келаётган арзон маҳсулотлар туфайли ўз товарлари нархини ошира олмасдан, рақобатга киришишга мажбур бўларди.

Бироқ вақт ўтган сайин ҳолат ёмонлашди ва “кучли доллар” сиёсатига қарши норозилик кучайди. Компаниялар ҳукуматдан уларни хорижий рақобатдан ҳимоя қилишни талаб қила бошлайди. Бундай ҳимоя усулларидан бири – савдо қоидаларини қатъийлаштириш эди. Худди шундай чора 1971 йилда президент Ричард Никсон томонидан қўлланди. Хориждан келтириладиган товарларнинг қарийб ярмига 10 фоизлик вақтинчалик бож жорий этилади. Бундан ташқари, олтин стандартидан воз кечилиб, долларнинг олтин билан боғлиқлиги бекор қилинади. Бу воқеа тарихга “Никсон шоки” номи билан кирган. Божлар бир неча ойдан кейин бекор қилинган, чунки АҚШнинг савдо ҳамкорлари ўз валюталарининг долларга нисбатан қимматлашишига рози бўлишади.

Плаза келишуви

“The Plaza” – Ню Йоркдаги машҳур меҳмонхона. 1985 йилнинг кузида айнан шу ерда дунёнинг энг йирик капиталистик иқтисодиётлари – АҚШ, Франция, Германия, Япония ва Буюк Британия молия вазирлари учрашув ўтказади. Улар ўзаро келишиб, долларни заифлаштириш учун ҳаракатларни мувофиқлаштиришга қарор қилишади. Бу энг аввало АҚШ учун зарур эди. Кучли миллий валюта Америка маҳсулотларини хорижда ҳаддан ташқари қиммат қилиб қўяётган, экспортчилар хорижий рақобатчилари билан нарх борасида беллаша олмай қолганди. Бу ҳолат АҚШ иқтисодиётини заифлаштириб, глобал савдо ва молиявий тизимда мувозанатни бузади. Шу боис АҚШ ҳукумати асосий ҳамкорларини валюта бозорларини тартибга солиш бўйича мувофиқлаштирилган ҳаракатларга кўндиради. Якуний мақсад – долларни мақсадли тарзда қадрсизлантириш эди.

Охирги музокаралар 1985 йил 22 сентябрда “Плаза” меҳмонхонасида бўлиб ўтади ва шу ерда якуний келишувга эришилади. Мамлакатлар АҚШ билан савдо номутаносиблигини камайтиришга рози бўлади. Марказий банклар халқаро валюта бозорига бевосита аралашиб, долларнинг курсини тушириш учун уни оммавий равишда сотишлари керак эди. Бунинг учун улар валюта интервенциялари ва ички талабни рағбатлантириш чораларини, жумладан, солиқларни камайтиришни режалаштиришади. Келишув матнида аниқ миқдорлар ёки мажбурий кўрсаткичлар белгиланмайди. Ўз навбатида, АҚШ бюджет тақчиллигини камайтиришга ваъда беради. 1986 молия йилида бу қисқариш ЯИМнинг 1 фоизига тенг бўлиш керак эди.

Албатта, долларни қадрсизлантириш – Плаза келишувининг энг асосий қисми бўлади. Келишув имзоланган куннинг ўзидаёқ АҚШ валютаси биржа савдоларида 4 фоизга арзонлашади. Марказий банклар ўз ҳаракатларини мувофиқлаштириб, долларнинг қадрсизланишини қўллаб-қувватлашди, яъни уни бозорда сота бошлашади. АҚШ эса бунинг акси сифатида, хорижий валюталарни харид қилиб, уларга бўлган талабни оширади. Бу интервенциялар ҳажман кичик бўлса-да, ҳукуматларнинг мувофиқлаштирилган ҳаракати ва очиқ баёнотлар валюта бозорига сезиларли таъсир кўрсатди.

Ўша пайтда Citibank'нинг валюта операциялари бўлими раҳбари бўлиб ишлаган Марк Росаско шундай деган эди: “Бу ерда энг муҳим нарса – ишоралар эди. Молия вазирларининг қатъий баёнотлари марказий банкларнинг харид ёки сотувларидан ҳам кўра кўпроқ бозорни қиздиради ёки совутади”.

Ким нимага эришади?

1985 йил сентябрда келишув имзоланганидан кейин, АҚШ доллари ўша йилнинг февралидаги энг юқори чўққисига нисбатан 1,5 баробаргача қадрсизланган. Америка валютаси келишувдан кейинги 1,5 йилда ўртача 35 фоизга арзонлашган. Бу эса экспортни арзонлаштириб, ички ишлаб чиқарувчиларга нафас ростлаш имконини беради. Айниқса, автомобил ва техника саноати ўзини тиклай бошлайди.

Аммо Япония билан ҳаммаси тескари томонга ўзгариб кетади. Япон томони иенанинг 10–15 фоизга мустаҳкамланишини кутганди, амалда эса япон валютасининг қадри 2 баробарга ошиб кетади. Келишувдан аввал 1 доллар 240 иенани ташкил этган бўлса, 1987 йил охирига келиб 120 иенагача тушиб кетади. Натижада Япониянинг экспортга йўналтирилган иқтисодиёти жиддий азият чекади. Ҳукумат ички талабни рағбатлантириш учун фоиз ставкаларини пасайтириш сиёсатини бошлайди. Бу эса кўчмас мулк ва акциялар бозорида пуфак ҳосил бўлишига олиб келади. 1990 йилларга келиб, бу пуфак ёрилди ва Япония “Йўқотилган ўн йил” деб аталувчи узоқ иқтисодий турғунлик даврига кирди. Шу боис, кўплаб иқтисодчилар Япония иқтисодий муаммоларининг илдизини айнан Плаза келишувига боғлашади.

Ғарбий Германия учун эса келишув нисбатан ижобий бўлади. Марказий банк инфляцияни жиловлаб, иқтисодий ўсишни барқарор сақлаб қолади. Германия маркаси мустаҳкамланди, бу эса Европанинг кейинги иқтисодий интеграциясига замин яратди. Буюк Британия ва Францияда ҳам доллар пасайиши натижасида экспорт мувозанати тикланади, аммо улар учун асосий ўзгариш сиёсий даражада – халқаро молия тизимида АҚШ таъсирининг қисқариши билан характерланади.

Умуман олганда, Плаза келишуви қисқа муддатда АҚШга фойда келтирган бўлса, Японияда жиддий иқтисодий турғунлик бошланишига сабаб бўлади. Шу билан бирга, бу тажриба валюта курсига сунъий аралашувнинг қанчалик хавфли эканини ҳам кўрсатиб беради. Шундан кейин, 1990 йилларда кўплаб давлатлар “эркин сузувчи курс” тизимига ўта бошлайди.

Достон Аҳроров