Samolyot eng ishonchli transport vositasi bo‘lmay qoldimi?

Janubiy Koreyaning Muan aeroportida JeJu Airlines aviakompaniyasining samolyoti halokatga uchradi va 179 kishi qurbon bo‘ldi. Yanvar oyining oxirida Vashington osmonida yo‘lovchi samolyotining harbiy vertolyot bilan to‘qnashishi natijasida 70 nafarga yaqin inson halok bo‘ldi. Iyun oyida Hindiston g‘arbidagi Ahmadobod aeroporti yaqinida Boyeing 787 Dreamliner quladi. Nega aviahalokatlar ko‘payib ketdi?

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

So‘nggi paytlarda dunyoning turli mintaqalarida samolyotlar bilan bog‘liq avariya va favqulodda qo‘nishlar soni keskin ko‘paydi. 2024 yilning 29 dekabr kuni Janubiy Koreyaning Muan aeroportida JeJu Airlines aviakompaniyasining samolyoti halokatga uchradi va 179 kishi qurbon bo‘ldi. Oradan bir oy ham vaqt o‘tmay Koreyaning boshqa bir yirik shahri Pusan ​​xalqaro aeroportida yo‘lovchi samolyoti havoga ko‘tarilishidan oldin yonib ketdi. Yanvar oyining oxirida navbatdagi fojia AQSh poytaxti Vashington osmonida yuz berdi: yo‘lovchi samolyotining harbiy vertolyot bilan to‘qnashishi natijasida 70 nafarga yaqin inson halok bo‘ldi. Iyun oyida Hindiston g‘arbidagi Ahmadobod aeroporti yaqinida Boyeing 787 Dreamliner halokatga uchradi. Samolyot havoga ko‘tarilganidan ko‘p o‘tmay turar joy hududidagi tibbiyot kollej yotoqxonasi binosiga quladi. Aviafalokat kamida 290 insonning o‘limiga sabab bo‘ldi. Iyul oyida Bangladeshda harbiy samolyot kollej hududiga quladi. Tarmoqlarda “samolyot hali ham eng ishonchli transportmi?” degan savollar ko‘paydi. Aslida-chi? Vaziyat qanday?

Nega aviahalokatlar ko‘payib ketdi?

Xalqaro Fuqarolik aviatsiyasi tashkiloti (ICAO) ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yilda dunyo miqyosida jami 95 ta aviahalokat qayd etilgan, bu 2023 yilga nisbatan qariyb 44 foizga ko‘p. Baxtsiz hodisalar oqibatida halok bo‘lganlar soni ham 72 nafardan 296 nafarga yoki 4 barobarga oshgan. Joriy yildagi ko‘rsatkichlar bundan-da ayanchli. Aviatsiya xavfsizligidagi vaziyat yomonlashishiga turli xil omillar ta’sir qilayotgan bo‘lishi mumkin. Mutaxassislarning tahlillariga ko‘ra, ushbu omillarning eng asosiylari quyidagilar:

Ta’minot zanjiridagi muammolar. Aviatsiya sohasi 2020 yilgi pandemiya va so‘nggi yillardagi geosiyosiy keskinliklar oqibatida jiddiy ta’minot zanjiri uzilishlariga duch keldi. Samolyotlar parkini soz holatda saqlash uchun zarur bo‘lgan ehtiyot qismlarni yetkazib berish kechikishi, ayrim detallar tanqisligi kuzatilyapti. Masalan, Rossiya aviakompaniyalari G‘arb sanksiyalari tufayli Boyeing va Airbus samolyotlari uchun original ehtiyot qismlarni rasmiy kanallar orqali ololmayapti. Natijada mamlakat ichida uchish xavfsizligi bilan bog‘liq favqulodda holatlar soni keskin oshgan. Xususan, Rossiyada 2023 yilda kamida 81 ta parvoz xavfsizligi bilan bog‘liq hodisa ro‘y bergan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2022 yilga nisbatan ikki baravar ko‘p. Shuningdek, 2025 yilning 10 oyida to‘rtta harbiy samolyot halokatga uchragan.

Umuman olganda aviakompaniyalar pandemiyadan keyin qisqa muddatda ko‘p parvozlarni tiklashga uringan, samolyotlarni ta’mirlash va texnik ko‘rikdan o‘tkazish infratuzilmasi esa buncha yuklamaga tayyor bo‘lmagan.

Global mojarolar va urushlar ta’siri. Dunyoning turli nuqtalarida davom etayotgan urush va qurolli mojarolar ham fuqarolik aviatsiyasi xavfsizligiga salbiy ta’sir ko‘rsatyapti. Birinchidan, mojaro zonalarida samolyotlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri xavf paydo bo‘lyapti – harbiylar ularni adashib nishonga olishi yoki jangovar harakatlar paytida samolyotlar urib tushirilishi holatlari mavjud. Misol tariqasida 2024 yil dekabr oyi oxirida «Ozarboyjon havo yo‘llari» aviakompaniyasining yo‘lovchi samolyoti halokatini keltirish mumkin. Rasmiy Boku samolyotni Rossiya havo hujumidan mudofaa tizimi uchirgan raketa urib tushirganini da’vo qilib keladi. Moskva hodisa uchun aybini tan olishdan bosh tortgan, bu esa mamlakatlar o‘rtasida diplomatik mojaro keltirib chiqargandi.

Ikkinchidan, urushlar global ta’minot zanjiriga jiddiy putur yetkazayotgani haqida alohida to‘xtalib o‘tish lozim. Yuqorida ta’kidlanganidek, sanksiyalar va geosiyosiy keskinliklar samolyotlar uchun ehtiyot qismlar yetkazib berishga xalaqit bermoqda. Masalan, zamonaviy yo‘lovchi samolyotlari dvigatellari va konstruksiyalarida keng qo‘llanadigan titan materiali asosan Rossiya va Ukrainada ishlab chiqarilar edi, mojaro tufayli bu zanjir uzildi va butun dunyo bo‘ylab dvigatellar ta’miri hamda yangi samolyotlar ishlab chiqarilishi kechikmoqda. Ayrim aviakompaniyalar yangi samolyotlarni o‘z vaqtida qabul qila olmagani bois eskirgan flotni xizmatda qoldirishga majbur bo‘lmoqda – bu esa nosozliklar va avariya xavfini oshirishi mumkin. Geosiyosiy vaziyat tufayli ayrim xalqaro havo yo‘llari yopilgani ham parvozlarning yanada murakkablashishiga olib keldi. Masalan, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi reyslar Rossiya osmonidan aylanib o‘tishga majbur bo‘lib, uzoqroq yo‘lga va qo‘shimcha yuklamalarga duch kelmoqda. Bunday holatlar qo‘shimcha yonilg‘i sarfi va reys davomiyligini uzaytirishi bilan birga, ekipajlarning charchoq omiliga ham ta’sir etadi.

Kadrlar yetishmovchiligi. 2020 yilgi pandemiya davrida ko‘plab tajribali kadrlar nafaqaga chiqdi yoki ish o‘rinlari qisqardi. Pandemiya tugagach, aviatsiya bozori tiklana boshladi, ammo yangi uchuvchilar va dispetcherlarni tayyorlash ma’lum vaqt talab qiladi. Natijada ba’zi mintaqalarda uchuvchilar tanqisligi kuzatilib, ishchi kuchiga tushgan zo‘riqish ortdi. Masalan, AQSh Federal aviatsiya boshqarmasi ma’lumotiga ko‘ra, 2023 yil davomida AQSh ichki aeroportlarida 19 ta jiddiy holat – samolyotlarning uchish-qo‘nish yo‘lagida to‘qnashib ketishiga bir baxya qolgan. Ko‘plab mutaxassislar bunday xatarlarga charchoq, tajriba yetishmasligi yoki ish hajmi oshib ketishi kabi omillar sabab bo‘layotganini aytgan. Yuqorida keltirib o‘tilgan JeJu Airlines keysida ham pilotlarning noto‘g‘ri dvigatelni o‘chirib qo‘yishgani halokatga olib kelgan.

Iqlim o‘zgarishi. Dunyoning turli hududlarida ekstremal ob-havo hodisalari – kuchli bo‘ronlar, momaqaldiroqlar va kutilmaganda paydo bo‘ladigan turbulensiya zonalari soni ortib borayotgani haqida ma’lumotlar mavjud. ICAO hisobotida 2024 yilda samolyot bortida jarohatlanish bilan tugagan jiddiy hodisalarning qariyb uchdan ikki qismi kuchli turbulensiya sababli sodir bo‘lgani qayd etilgan. Qulay bo‘lmagan ob-havo sharoitlari uchish-qo‘nish jarayonlarini ham murakkablashtiradi: kuchli shamol yoki ko‘ruvchanlik yomonlashuvi xavfli vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin.

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, halokatli holatlarning ko‘payganiga qaramay samolyot hali ham boshqa transport vositalariga nisbatan eng xavfsiz yo‘lovchi tashish vositasi bo‘lib qolyapti. Xususan, 2024 yilda har millionta parvozga atigi 2,5 ta baxtsiz hodisa to‘g‘ri kelgan.