«Amerika orzusi» paydo bo‘lguncha dunyoda «britancha turmush tarzi» trendda edi. Choy ichish, jamoaviy sport turlari, muloqot etikasi, kiyinish uslubi – bular Britaniyaning dunyoga qilgan muvaffaqiyatli eksportlaridir. Keyin esa hammasi o‘zgardi. Makdonalds, rok-n-roll va jinsi paydo bo‘ldi. Endi dunyo choy emas, koka-kola icha boshladi...»
1776 yildan beri dunyo qancha urushlarni ko‘rdi, yangi imperiyalar qad ko‘tardi va quladi, davlatlar yuksaldi, inqirozga uchradi, yana hammasini qayta boshlashiga to‘g‘ri keldi. Ammo shuncha vaqtdan beri bir narsa o‘zgarmaydi: AQSh. U urush-u inqirozlardan keyin ham qudratli va maftunkor.
Ammo bu o‘zgarmaslik qonuniyati qachongacha amal qiladi? AQSh nima uchun har tomonlama superderjavaga aylangan? «Amerika orzusi» nega bunchalik ommalashib ketdi? Xalqaro munosabatlar bo‘yicha ekspert, siyosiy tahlilchi Farid Rafiq Zakariya o‘zining «Postamerika dunyosi» (The PostAmerican World) kitobida AQShning buguni va ertasi bilan bog‘liq bir qator savollarga javob izlaydi.
AQSh qanday qilib xalqaro siyosat maydonida regulyatorga aylanib qoldi va bundan keyin ham hozirgi maqomini saqlab qoladimi, boshqa davlatlar qanday qilib AQShdan o‘zib ketmoqda – muallifning bu bo‘yicha tahlil va prognozlari ham kitobda bayon etilgan.
Sharq nega G‘arbdan ortda qoldi?
Zakariya dunyo sahnasida AQSh kabi qudratli davlatning paydo bo‘lishini boshqa mamlakatlarning rivojlanish yo‘lidagi xatoliklar va ulardan chiqarilgan xulosalar bilan bog‘laydi. Axir 16-asrlarga qadar sivilizatsiyaning barcha yo‘nalishlarida Sharq peshqadam edi. Keyinchalik G‘arbiy Yevropa Renessans va Reformatsiyaga yuz tutdi va rivojlanishda o‘zib ketdi. 18-asrga kelib esa Atlantikaning narigi sohilida Sharq va G‘arbning shu nuqtaga qadar qilgan xatoliklardan chiqarilgan to‘g‘ri xulosalar asosida Amerika bunyod bo‘ldi.
Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari g‘arb tamaddunidan ancha avvalroq gullab-yashnashni boshlagan. Gap shundaki, aksariyat Sharq davlatlarida davlat boshqaruvi tiraniya, markazlashuv, xalqni soliqlar bilan qiynashga asoslangan edi. Hukmdorlar o‘zlariga hashamatli saroylar qurib olish bilan band bo‘lishgan, infratuzilmani yaxshilash, savdo va fanni rivojlantirish haqida bosh qotirishmagan. Odamlar shaxsiy boyishdan manfaatdor emasdi, chunki davlat baribir uning pulini tortib olardi.
Sharq mamlakatlarida fuqarolik jamiyati sust rivojlangan, ko‘p jihatdan davlatga bog‘liq bo‘lib qolgan. Misol uchun, Hindistonda savdogarlar kasta iyerarxiyasining quyi bo‘g‘iniga mansub bo‘lgan, saroyning injiqliklari bilan hisoblashib ish ko‘rishga majbur bo‘lgan. Xitoyda esa savdogarlar imperator saroyiga manzur kelish uchungina istalgan daqiqada savdoni yig‘ishtirib qo‘yib, konfutsiylikni o‘rganishga berilib ketishi mumkin edi. (AQSh esa tadbirkorlar rivojlanishning asosiy richagi ekanligini ancha erta tushunib yetdi).
Yevropada esa qirol hokimiyati bu darajada markazlashgan va qudratli emasdi. Birinchidan, qirollar har doim cherkovlar bilan raqobatlashishga majbur bo‘lgan. Ikkinchidan, yerga egalik shakli aniq belgilab qo‘yilgan va bu qirolning hokimiyatini cheklab qo‘yar edi. 1215 yildayoq qabul qilingan Erkinliklar xartiyasi g‘arb dunyosining huquq haqidagi eng birinchi hujjati bo‘ldi.
Bundan tashqari, Yevropa mintaqasidagi tog‘lar va vodiylar davlat va shaharlar o‘rtasida tabiiy chegaralarni hosil qilgan edi. 16-asrda Yevropada 500ta davlat, mustaqil shahar va graflik bo‘lgan. Har bir hududda o‘ziga xos bo‘lgan siyosiy shakllar orasidagi rang-baranglik siyosatchilar va siyosiy ta'limotlar o‘rtasida sog‘lom raqobatni paydo qildi. Natijada bir davlatda o‘z yo‘lini topa olmagan odam boshqa davlatga bemalol o‘tib, farovon hayot qurishi mumkin edi. Shunday raqobat muhitida Yevropa boylik, urush san'ati, fan taraqqiyoti masalalarida ilgarilab ketdi.
Ayni shu davrda esa Rossiya va Xitoyda ulkan markazlashgan imperiyalar, 100 yillar davomida o‘rnini boshqalarga bo‘shatmagan sulolalar hukmronlik qilardi.
Iqtisodiy va harbiy sohadagi taraqqiyot yevropaliklarni mustamlaka harakatlarini olib borishga ilhomlantirdi. Ular Osiyo, Afrika va Amerika qit'alariga qarab yo‘l olishdi. 20-asr avvalida yevropaliklar yer yuzining 85 foiziga egalik qilishardi.
Mustamlakaga aylangan davlat rahbarlari, tabiiyki, g‘arbning siyosiy va iqtisodiy nazoratidan chiqib ketishga harakat qilgan. Pyotr Birinchidan boshlab Kamol Otaturkkacha, Javoharlal Nerudan tortib Kamol Abul Nosirgacha barchasi bir narsani yaxshi tushungan – iqtisodiy qoloqlikdan g‘arb hokimiyat institutlari, ish yuritish usullari, harbiy tuzilmalaridan namuna olish orqaligina chiqib ketish mumkin. Va chiqib ketishdi ham.
Amerikasiz dunyo. U qanday edi?
Amerika qit'asi kashf qilinib, mustamlakaga aylantirilguniga qadar, bu hududlarda Qo‘shma Shtatlar paydo bo‘lgungacha dunyo qiyofasi qanday edi?
Insoniyat tarixida madaniy qadriyatlarni eksport qilish bo‘yicha eng zo‘r rekordchi sifatida Buyuk Britaniyani ko‘rsatish mumkin. Britan imperiyasi butun dunyoga ingliz tilini yoydi, bank tizimi, inson huquqlari, jamoaviy sport turlari, boshqaruv shakli, parlament tizimi, shaxs erkinligi tushunchasini ommalashtirdi.
Dunyoda «amerika orzusi» fenomeni paydo bo‘lishidan avval hammani ilhomlantiradigan va nusxa oladigan «britancha hayot tarzi» mavjud edi. Keyinchalik esa... Makdonalds, rok-n-roll, jinsi paydo bo‘ldi. Bular Amerikaning butun dunyoga qilgan muvaffaqiyatli eksportlari. Chunki AQSh Yevropadan farqli ravishda konservativ qarashlarning etagini tutib olmadi, u barcha yangiliklarga, eksperimentlarga ochiq edi. Va bu eskperimentlarning aksari ijobiy samara berdi.
Amerika iqtisodiyotining kuchli tomonlari
AQSh jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi yuqoriligi ko‘rsatkichini 20-asr boshidan beri stabil holatda saqlab kelmoqda. AQSh iqtisodiyoti mudofaa masalalariga xarajatlarni ko‘tara olyapti. Mamlakat harbiy sohadagi tadqiqotlar uchun boshqa barcha mamlakatlar sarflaydigan xarajatlarni qo‘shib hisoblaganda ham ko‘proq mablag‘ ajratadi.
AQShda yirik korporatsiyalar va universitetlar o‘rtasida aloqa juda yaxshi yo‘lga qo‘yilgani sababli mamlakat nanotexnologiya, biotexnologiya va boshqa innovatsiyalar borasida yetakchilikni saqlab qolmoqda. Ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarning amaliyotga joriy qilinishi bo‘yicha ham AQShga hech kim bas kela olmadi. Amerika oliy ta'lim muassasalari sifat ko‘rsatkichida peshqadam, ular xalqaro talabalarning 30 foizini o‘ziga jalb qiladi. Xitoy va Hindistonda ham OTMlar ko‘plab ochilayotgan bo‘lsa-da, ular sifat bo‘yicha quyi o‘rinlarda qolmoqda.
AQSh iqtisodiyotining yana bir yutug‘i – immigrantlarning to‘xtovsiz oqimidir. Pul topish ilinjida har qanday mehnatni qilishga tayyor immigrantlar iqtisodiyotni to‘xtovsiz aylantirib turadi. Misol uchun, Kremniy vodiysida ochiladigan firmalarning naq yarmi immigrantlar hisobiga to‘g‘ri keladi.
Qo‘shma Shtatlar iqtisodiyotidagi zaifliklar
Ammo mamlakat iqtisodiyotining zaif tomonlari ham bor. Jamg‘armalar hajmi qisqarmoqda, xorijiy o‘zlashtirmalar miqdori oshgan, aholi qatlamlari orasidagi mulkiy tengsizlik kuchaymoqda. Amerikaliklarning 63 foizi mamlakatdan o‘rta qatlam tobora yo‘qolib bormoqda, deb hisoblaydi.
Sobiq uchinchi dunyo davlatlari iqtisodiy jihatdan shiddat bilan o‘sayotgan bir vaqtda bunday muammolar AQShga og‘irlik qiladi. Misol uchun, Nyu-York fond birjasi aksiyalarning eng yirik aylanmasi kechadigan maydon bo‘lmay qolgan. Bu masalada Yevropa fond birjalari AQShni ortda qoldirmoqda.
Sanoat mamlakatlari orasida AQSh daromad solig‘ining eng past ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan, ammo hozir u daromad ko‘rsatkichi yuqoriligi bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘rinda. Muammo shundaki, AQSh soliqni ko‘tarmadi, balki boshqa davlatlar soliqni tushirdi. 30 yil avval AQShning bozorni nazorat qilish instrumentlari juda egiluvchan hisoblangan bo‘lsa, hozir Sharqiy Yevropa bu borada o‘zib ketyapti.
Ko‘p qutbli dunyo
Avvalgi uchinchi dunyo davlatlari inson huquqlarini ta'minlashga erishish, gender tenglikni o‘rnatish harakati bilan sotsial transformatsiyani boshdan o‘tkazmoqda. Ularda ham jamiyatning qiyofasi tobora Yevropaga va Shimoliy Amerikaga o‘xshab bormoqda.
Zakariya dunyoda postamerika davrining boshlanishini aynan shu bilan bog‘laydi: o‘tgan asrning 90-yillarigacha qadar dunyo ikki qutbga ajralgan edi – AQSh yetakchiligidagi kapitalistik dunyo va SSSR rahnamoligidagi kommunistik dunyo. Va bu ikki qutb o‘rtasida ayovsiz raqobat bor edi. 90-yillarda kommunizm g‘oyasi o‘zini oqlamay, sovet imperiyasi qulagach, AQSh siyosiy arenada o‘zini yakkahokimdek tuta boshladi. Munosib raqobatchining yo‘qligi Vashingtonning o‘ziga o‘zi mahliyo bo‘lib yurishiga olib keldi. Bu orada esa boshqa mamlakatlar taraqqiyot borasida ancha-muncha narsaga erishib qo‘ydi. Endi dunyo bir qutbli emas, balki ko‘p qutbli. Unda AQSh, Yevropa bilan bir qatorda Xitoy, Yaponiya, Hindiston va boshqalar ham bor.
Postamerika davri AQShning rivojlanish chizig‘idan pastga tushishi emas, balki chiziqdan yuqoriga ko‘tariladiganlarning son jihatidan ortishiga va bu ko‘pchilik orasida AQShning ovozi ilgarigidek baland eshitilmay qolishi bilan izohlanadi.
Rivojlanish tangasining ikkinchi tomoni
Zakariya AQSh va Yevropa davlatlaridan boshqa mamlakatlarning jadal o‘sish sur'atlariga ijobiy qarar ekan, global taraqqiyotning boshqa tomoniga ham e'tibor qaratadi.
Shiddatli iqtisodiy o‘sishning salbiy oqibatlaridan biri – tabiiy resurslardan nooqilona foydalanish, atrof-muhitga zarar yetkazishdir. Ichimlik suvi, toza havo, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari – bularning zaxirasi tugab borishi mumkin. 20-asrda dunyo aholisi 3 baravarga, ammo u sarflaydigan suv hajmi 6 baravarga oshdi.
Amerikaliklar bir kunda o‘rtacha 400 litr suv sarflashadi. Qashshoq davlatlarda esa kun davomida 40 litr suv topish ham katta muvaffaqiyat. Ammo o‘rtamiyona davlatlar qanchalik boyiy boshlasa, ular shunchalik ko‘p suv iste'mol qila boshlaydi. Afrika va Yaqin Sharqda suv resurslariga egalik uchun ziddiyatlar allaqachon kuzatilmoqda. Suv manbalari tugagach, millionlab odamlar o‘z yashash joylarini o‘zgartirishga majbur bo‘lishadi.
Shuningdek, elektrga bo‘lgan talab ham ortib bormoqda. Avtomobil va samolyotlar soni oshgan. Transportlar sonining oshib borishi yoqilg‘iga bo‘lgan talabni oshiradi. Elektrostransiyalar qurishga bo‘lga ehtiyojni paydo qiladi. Natijada 1997 yilda Kiotoda qabul qilingan protokol – issiqxona gazlarini kamaytirish majburiyatni belgilovchi hujjatning ahamiyati puchga chiqishi mumkin…
AQShga tavsiyalar
Farid Zakariya o‘z kuzatuvlaridan kelib chiqqan holda, yangi derjavalarning paydo bo‘lishi hisobiga AQSh yaqin yillarda dunyo siyosiy arenasidagi hozirgi rolini yo‘qotib qo‘yishi mumkinligini bashorat qiladi.
Shtatlar o‘z o‘rnini boy bermasligi uchun mamlakat o‘z tashqi siyosatini quyidagi vektorlar asosida o‘zgartirishi kerakligini ta'kidlaydi.
O‘z xohishlarini to‘g‘ri belgilash. Vashington o‘z qudratiga shunchalar bino qo‘yib yuborganki, gohida nimani istayotganini o‘zi ham bilmay qoladi. Misol uchun, u Rossiya bilan munosabatlardan aynan nimani istashini to‘liq tushunib yetmaydi. U boshqa mamlakatlar bilan aloqalardan qanday natija kutishini aniq belgilab olishi lozim.
Harbiy kuchga tayanishni qisqartirish. Terrorizm bilan kurash uchun turli harbiy metodlarni ishlab chiqishga AQSh 1 trln dollar sarfladi. Ammo bir necha baravar samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan fuqarolik diplomatiyasini rivojlantirishga atigi 10 mlrd dollar ajratilgan.
Ikkiyuzlamachilikni to‘xtatish. AQSh o‘z manfaatlari yuzasidan ikkiyuzlamachilik qilishni bas qilishi kerak. Nega u Saudiya Arabistoni yoki Tayvanda demokratiya to‘lqinlarining bostirilishiga befarq bo‘ldi-yu, lekin Shimoliy Koreyaning Birmaga ta'sir ko‘rsatishini qo‘llab-quvvatlagan Xitoy va Hindistonni tanqid qiladi? Agar unga demokratiya muhim bo‘lsa, buni barcha joyda birdek namoyon qilsin.
Dunyodagi har qanday konfliktga aralashavermaslik. Konflikt hidi chiqqan har qanday joyga yugurib borishdan AQSh tiyilishi kerak. Misol uchun, Yaqin Sharqda shialar va sunniylar o‘rtasidagi kelishmovchilikni hal qilishga katta resurslarni sarflashdan unga nima naf? Agar manfaat faqatgina o‘zidan qahramon yasash bo‘lsa, bu unga juda qimmatga tushyapti.
Milliy manfaatlarni pesh qilish emas, xalqaro normalarga ko‘ra ish tutish. Agar AQSh dunyoda stabil tinchlik bo‘lishi tarafdori bo‘lsa, hech qanday istisnosiz umum qabul qilingan normalar asosida tashqi siyosatini yuritishi, milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda o‘zboshimchalik qilmasligi kerak. Hozir qilayotganidek tartibni o‘ziga bo‘ysundirishi emas, o‘zi tartibga bo‘ysunishi lozim.
Qo‘rqishni bas qilish. Amerika jamiyati terrorizm, musulmonlar, immigrantlar, xorijiy kompaniyalar va erkin savdodan surunkali fobiya sindromiga chalingan. Dunyodagi eng kuchli millat o‘zini go‘yo dushmanlar qurshovida qolib ketgandek tutadi. Natijada dushmanlarni yanchib tashlash, ularni dunyo xaritasidan o‘chirib tashlash kabi agressiyani namoyish eta boshlashadi. Bu agressiya AQShning xalqaro arenadagi obraziga salbiy bo‘yoq chaplaydi. AQSh barcha siyosiy shakllar va madaniyatlarga toqatlilikni namoyish eta olishi muhim.
Saodat Abdurahmonova tayyorladi.
«Konspekt» ruknidagi boshqa maqolalar:
