“Kadrlar almashmaguncha yo‘llarimiz yaxshilanmaydi” – mustaqil tadqiqotchi

— Mahalliy ichki yo‘llar yaxshilanib boryapti. Lekin magistral yo‘llardan sayyohlar, yuk mashina haydovchilari ko‘p norozi bo‘lib ketganiga guvoh bo‘lamiz. Yo‘llar nega bu ahvolga keldi?

— «Avtomobil yo‘llari to‘g‘risida»gi qonun bo‘yicha yo‘llar uchga bo‘linadi: umumiy foydalanishdagi yo‘llar, shaharlar va boshqa aholi punktlari yo‘llari va xo‘jalik avtomobillar uchun yo‘llar. Bularning har birining egasi bor. Umumiy foydalanishdagi yo‘llarga Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi egalik qiladi va ta’mirlash, qurish, saqlashga javobgar. Xo‘jalik yo‘llari jismoniy va yuridik shaxslar hisobida bo‘lishi mumkin. Shaharlar va boshqa aholi punktlari yo‘llari mahalliy hokimiyat idoralari tasarrufida bo‘ladi.

2017 yilda Harakatlar strategiyasi doirasida prezident qarori bilan Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi tashkil qilindi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad umumiy foydalanishdagi yo‘llar sifatini rivojlantirgan holda mintaqaviy avtomobil yo‘llari va shaharlar, aholi punktlari yo‘llari qurilishiga ham e’tibor berish. Umumiy yagona yo‘l siyosatini olib boruvchi idora sifatida qaralyapti qo‘mitaga. Unga ikki turdagi yo‘llarga ham qarash vazifasi yuklatildi. Hamma e’tibor shahar yo‘llariga qaratilib, tashkilotning o‘z balansidagi yo‘llarga e’tibor tushib ketdi. Oxirgi 3-4 yilda tayinli qish mavsumini ko‘rmadik. O‘tgan yilgi bahor va bu yilgi qish mavsumida aniq ko‘rdikki, biz to‘g‘ri yo‘nalishda emasmiz. O‘zi 2017 yilgacha ham yo‘llarimiz maqtanadigan emasdi. Faqat saqlab kelayotgandik.

— Davlat budjetidan har yili trillionlab mablag‘ ajratiladi. Qismlarga bo‘ladigan bo‘lsak, mutaxassislar oylik maoshlari, sohadagi boshqa xarajatlarga ketadi va qaysidir qismi yo‘l qurilishi, ta’mirlashi uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, har yili moliya tashkilotlari mablag‘larini jalb qilish ko‘zda tutiladi. Biz yo‘l bo‘yicha qaysi bosqichdamiz va qaysi bosqichga o‘tishimiz kerak?

— Eng katta yutqazayotgan tomonimiz sonlar izidan quvayotganimiz. Bir yilda buncha yo‘l ta’mirlandi, bunchasi qurildi, deymiz. Nazarimda, bu to‘g‘ri emas. Eng muhimi qancha yo‘lni xalqaro standartlar darajasida ta’mirlaganimiz va qurganimiz, degan savolni o‘rtaga qo‘yish kerak. Sifat bo‘yicha mentalitet shakllanishi va har bir xodim sifat haqida o‘ylashi zarur. Xalqaro standartlarga keladigani bo‘lsak, biz juda orqadamiz bu bo‘yicha. Hozirgi kunda biz sinayotgan metodlar, qorishmalar iqlimimizga mutlaqo mos emas. Eski metodlardan foydalanib kelinyapti. Bu narsalar nima bilan, kim bilan bog‘liqligi menga qorong‘i.

— Sohaga islohotlar kirib kelishiga, yangiliklar o‘zlashtirilishiga nima to‘sqinlik qilyapti? Bundan kimdir manfaatdormi?

— Soha rahbariga – bir shaxsga qarab qolingan. Yomon rahbar bilan ham tizim ishlashi mumkin, yaxshi rahbar bilan ham tizim ishlamasligi mumkin. Ya’ni biz tizim yaratishimiz, unda inson omili qatnashmasligi, rahbarga bog‘liq bo‘lmasligi kerak. Har bir jarayonga tizimli yondashsak, masala hal bo‘ladi. Islohot deganda, bir qarorni qabul qilib, mana, tizim yaratildi, deyish noto‘g‘ri. Har bir bo‘g‘inda yo‘l sohasining o‘z xodimlari ishlashi lozim. Agar ko‘rib chiqilsa, katta qismida bu sohaga taalluqli bo‘lmagan insonlar o‘tiribdi. Asosiy qarorni qabul qiluvchilar soha vakillari bo‘lishi kerak. Masalan, yo‘l borasidagi muammoni aytish uchun biz o‘nta bu sohaga taalluqli bo‘lmagan odamga murojaat qilamiz. Ular masala nimada ekanini tushunmaydi. Manzilgacha yetib bormaydi. Shuning uchun kadrlar bo‘yicha, tizim bo‘yicha ishlash zarur. Umuman olganda, islohotga muhtoj bu soha.

— Mahalliy yo‘llar qo‘mita tasarrufidan chiqqanidan so‘ng yaxshilana boshladi. Shunday xulosa uyg‘onyaptiki, qo‘mita tasarrufidagi yo‘llar ta’mirlanmaganday, ushlab turilganday. Qo‘mitaga ajratilayotgan pullar qayerga ketyapti deb o‘ylaysiz?

— Qonunlarda ham, prezident qarorlarida ham mahalliy hokimiyat yo‘l egasi, lekin dasturlar Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi bilan kelishiladi, deyiladi. Hozirda ham mintaqaviy avtomobil yo‘llari buyurtmachi xizmati tashkilotlari bor va ular qo‘mita tasarrufida. Shaharlar va boshqa aholi punktlari yo‘llariga qo‘mita ko‘proq e’tibor beryapti. Buyurtmachilar ham, loyihachilar ham qo‘mitaniki. Mahalliy yo‘llar yaxshilanayotganida Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi hissasi ko‘proq. Qisman yaxshilandi. Lekin o‘sha mahalliy yo‘llarni ham me’yorlarga asoslanib qurishimiz, ta’mirlashimiz kerak. Dasturga qaralsa, har biri joriy ta’mirlash dasturi bilan o‘tyapti. Mahalliy hokimiyat balansidagi yo‘llarni joriy ta’mirlash dastur bilan qilinayotgani noto‘g‘ri. Mablag‘ miqdorini ham ko‘paytirish kerak. Ajratilayotgan mablag‘dan tashkilotlar foyda ololmaydi. Faqat ishchiga maosh berish bilan cheklanadi yoki ishlatadigan qurilish mahsulotini kamroq olishi kerak. Kam mablag‘ ajratilyapti va uning o‘zlashtirilayotgani ham to‘g‘ri.

— Umumfoydalanuvdagi yo‘llarni 43 ming km deb olsak, O‘zbekistonning qaysi qismida xalqaro standartlarga mos yo‘llar bor va bular 43 ming km ning qancha qismini tashkil qilishi mumkin?

— Mutaxassis sifatida aytadigan bo‘lsam, bizda asosan xorijiy moliya institutlari tomonidan moliyalashtirilayotgan yo‘llarimiz holati nisbatan yaxshi. Farg‘onadagi dovon yo‘lida beton qoplamalar holati yaxshi. Xorazm va Buxoro viloyatiga boradigan beton yo‘llarimiz holati ham nisbatan yaxshi. Umuman olganda, foizi juda kam. Uzog‘i 2 ming km yoki 500-1000 km bo‘lishi mumkin. Juda salbiy ko‘rsatkich. Xalqaro standartlarda yo‘lning eng ostki qatlamidan tepa qatlamgacha ravonlikni ta’minlashga e’tibor qaratilishi kerak.

— Yo‘l ta’mirlashda qanaqadir mavsumni kutayotganday bo‘lamiz. Poytaxtni oladigan bo‘lsak, qish o‘tishini kutdik. Nega mavsumga bog‘lab qo‘yilgan?

— Yo‘l qurilishi mavsumiy emas. Qish mavsumida ham qilinadigan ishlar bor. Biz bir narsani yo‘qotdik: sovuq asfalt-beton qorishmasi. Paydo bo‘lgan chuqurlarni sovuq asfalt-beton bilan ta’mirlab qo‘yilsa, masala hal. O‘zbekistonda bu borada ilmiy ishlar, tadqiqotlar olib borgan insonlarni bilaman, lekin amaliyotga tatbiq etilmayapti. Qish mavsumida yo‘lchilar bekor bo‘lmasligi kerak. Issiq asfalt-beton uchun havo harorati 10 gradusdan yuqori bo‘lishi zarur. Sovuq asfalt-beton qiyin narsa emas, o‘z standartlari, me’yorlari mavjud. Qanday ishlab chiqarishni yoshi katta yo‘lchilarimiz biladi ham. 2011 yillarda Surxondaryo va Xorazmda tayyorlanib, bazalarga keltirib qo‘yilardi.

Ochig‘i, yo‘l sohasini rivojlantirish qiyin emas deb hisoblayman. So‘nggi yillarda hal etilgan muammolar oldida yo‘l sohasi juda ham oson. Kerakli insonlar keraklicha e’tibor bersa bo‘ldi.

— Yo‘llar ta’mirlanayotganini ko‘rib xursand bo‘lamiz, lekin muddatidan oldin yana yaroqsiz holga kelib qoladi. O‘sha yo‘llarni kimdir topshiradi, kimdir qabul qilib oladi. Shu zanjirda kim ko‘proq aybdor?

— Qurish jarayonida 4 ta nazoratdan o‘tishi kerak: davlat nazorati (O‘zyo‘linspeksiya), buyurtmachi, loyihachi va pudratchining o‘z ichki nazorati. 2017 yildan keyin O‘zyo‘linspeksiya tashkil etildi. Ammo to‘liq emas, xodimlari kam — 44 nafar (Qozog‘istonda bu tizimda 800 nafar xodim ishlaydi). Tashkilot xodimlarini ko‘paytirish o‘rniga kamaytirdik. Davlat nazorati faqat texnik nazoratchiga yuklatilgan. Har bir viloyatda texnik nazoratchi 4-5 ta bor va ular ulgurmaydi, qamrab ololmaydi barcha jarayonni. Pudratchi tashkilot beradigan xulosani qolgan 2 tashkilot qabul qiladi. Tekshirishga vaqti yetmasa O‘zyo‘linspeksiya ham to‘g‘ri deb qabul qiladi pudratchi xulosasini. Ya’ni bir tomonning xulosasini qolgan 3 ta tomon to‘g‘ri deb qabul qilishga majbur.

Tizim to‘g‘ri ishlamasa, korrupsion holatlarga sabab bo‘ladi. Ya’ni ajratilgan mablag‘ o‘zlashtirilmaydi degan ishonch yo‘q. Chunki tizim bitta pudratchining laboratoriya xulosasiga qarab qolgandan keyin o‘zlashtirish bo‘laveradi.

— Sizda aniq yechimlar bormi? Aynan qanday takliflar bera olasiz?

— Har yili davlat dasturi shakllantirilayotganda bitta taklifni beraman. Hali birortasi amalga oshgani yo‘q.

Yo‘l sohasida eng birinchi navbatda kadrlar islohotini amalga oshirish kerak. Yo‘l sohasi bo‘yicha o‘qishni bitirganlar yoki ishlab turgan ishchilarni tajriba orttirish uchun xorijga yuborish kerak. Yo‘lni rahbar qurmaydi, ish yurituvchi va ishchilar quradi.

Ikkinchidan, biz qo‘rqmasdan ilm-fanga, tadqiqotlarga e’tibor berishimiz zarur. Vakolatli idoralar Transport universitetidagi professorlar, ilmiy tadqiqot institutidagilar bilan hamkorlikda ishlashi kerak. Yo‘llarimiz yomonligi hisobiga avtomobil transporti raqobatda yutqazib qo‘yyapti, odamlar temiryo‘ldan, havo yo‘llaridan foydalanishga majbur bo‘lyapti.

Uchinchidan, rivojlanish uchun yangi texnologiyalarga e’tibor berish vaqti keldi. Biz hozir innovatsiya, yangilik deyotgan narsalarimiz 20-30 yil oldin yaratilgan. Asfaltni qayta ishlash texnologiyasi bekor qilingan, lekin bizda bu haqda hech kim gapirmayapti. Qayta ishlash jarayonida bir necha barobar ko‘p mablag‘ ketadi. Olmaliq kon-metallurgiya zavodidagi, neftni qayta ishlash zavodlaridagi chiqindilarni ishlatishimiz kerak.

Saqlash, qurish, loyihalash bilan shug‘ullanadigan davlat idoralariga sifat menejmenti joriy qilishimiz lozim. Shunchaki joriy qilish emas, amalda qattiq tartib-intizom bilan nazorat qilib ishlatish kerak. Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi sifatni ta’minlashi ko‘zda tutilgan, lekin qanday ta’minlashi hozirgacha mavhum. O‘zi ta’minlashi yoki boshqa idoraga vakolatni berishi kerak. Deylik, yagona texnik siyosatni olib boruvchi idora ichki nazoratlar olib borishi lozim. Rahbarga bog‘liq bo‘lmagan tizim yaratib beraylik. Biz ko‘rmasak, bizdan keyingi avlodlar bu narsaning mevasini ko‘radi.

Bu sohani rivojlantirishda muammo ko‘rmayman men: imkoniyat bor, qilsa bo‘ladigan ish. Faqat xohish va ozgina e’tibor berilsa yetadi.

Sardorbek Usmoniy suhbatlashdi.