«Катта оға» ҳар қадамни кузатмоқда». Кузатув камералари тарихига назар

Дунёда «Катта оға назорати» деган тушунча бор. Унга кўра, замонавий кузатув тизимлари инсонни у қаердалигидан қатъи назар, мунтазам назорат қилиб туради. Бу албатта муболаға, лекин бугун нафақат иқтисодий тараққиётга эришган ғарб давлатларида, балки ривожланаётган мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда ҳам кузатув камералари кун сайин, соат сайин кўпаймоқда.

Кузатув камералари тарихига назар ташласак, бу янги тарихнинг янги технологияси эканлигига гувоҳ бўламиз. Нисбатан қисқа даврда анча мураккаб технологик босқичларни ортда қолдирган кузатув камералари дастлаб ҳолатни қайд этмай шунчаки кўриб туриш учун, кейинчалик видеокассеталардаги ленталарга қисқа муддат ёзиб бориш мақсадида ишлатилди, аста-секин рақамли тизимга ўтиш ортидан чексиз ва сифатли ёзиш имкониятига эга бўлди.

Дастлаб 1942 йилда Германияда «Siemens» фирмаси томонидан «Фау-2» ҳарбий ракеталарини кузатиш учун яратилган камералар йиллар ўтиб тинч мақсадларда, асосан кўча ҳаракатини тартибга солишда ишлатила бошлади. 1956 йилда Гамбургда полиция томонидан «Zauberspiegel» («Сирли кўзгу») деб номланган кўчаларда видеокузатув тизими ишга туширилди. 1960 йилда Франкфуртда қоидабузарликни қайд этувчи камералар ўрнатилди. Кейинчалик бу тизим бошқа давлатларда ҳам қўллана бошлади. 1960 йилда Лондон полицияси Трафальгар майдонига иккита камера ўрнатади ва бу билан бугунги кунда Европада энг кўп камералашган Буюк Британиянинг бу борадаги тарихи бошланди.

1968 йилда Нью-Йоркда 8та камерани ишга тушириш учун 2 йил ва 1,4 млн доллар сарфланди.

Аввалига фақат қўлда ва керакли пайтда ишлаган ёзиб бориш тизимида 1970 йилдан бошлаб узлуксиз ёзиш ҳам йўлга қўйилди.

Қизиғи, 1949 йилда, ҳали кузатув камералари режада ҳам бўлмаган пайтда фантаст ёзувчи Жорж Оруэлл ўзининг «1984» асарида келажакда камералар ҳаммаёқни кузатишини муфассал ёзиб ўтган.

Бу тизимнинг кенгая бориши аҳоли ўртасида катта қизиқиш билан бирга саросима ҳам уйғотди. Ўша пайтларда ҳам бу тизимнинг инсон ҳуқуқларига дахл қилиши бўйича чиқишлар қилинди. Олдинроққа кетиб айтиш мумкинки, кузатув камералари бўйича энг кўп баҳс-мунозаралар айнан инсон ҳуқуқлари бўйича кечади. 1997 йилда Буюк Британиянинг Брайтон шаҳрида 200 нафардан ортиқ киши камералар фаолиятига қарши намойиш ўтказишди. Ўшанда одамлар айрим видеокамераларга зарар етказишди, уч киши ҳибсга олинди. Кейинчалик ҳам бу борада намойишлар кўп кузатилди.

1998-2000 йилларга келиб инсон қиёфасини 80 фоиз аниқликда таниб оладиган камералар яратила бошлади. Бу айниқса, аҳоли гавжум ҳудудларда иш берди ва қонунбузарларни тутишда самарадорликни оширди.

Ўзбекистондаги амалдаги қонун-қоидаларга кўра, жумладан:

– Халқ таълимини бошқариш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида Ўзбекистон президентининг фармонида: умумтаълим муассасаларининг хавфсизлигини таъминлаш, шу жумладан, ҳудудлар атрофини ўраш, ҳуқуқбузарликлар профилактикаси бўйича инспекторларни бириктириш, видеокузатув камералари, ёнғинга қарши сигнализация тизимларини, кириш йўлларида қоидабузарликларни қайд этувчи қурилмаларни ўрнатиш чора-тадбирларини кўриш;

– Тижорат банкларида жисмоний шахслар билан валюта айирбошлаш операцияларини амалга ошириш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида Ўзбекистон Марказий банки бошқарувининг қарорида: Таркибий бўлинмада тўлов терминаллари, ҳисоблаш техникаси, тегишли дастурий таъминотга эга бўлган Банклараро ягона электрон тизимга уланган компьютер техникаси, телефон алоқаси, ёнмайдиган темир сейф, ёнғин хавфсизлиги сигнализацияси ва видеокузатув камералари бўлиши лозим.

– 2017-2019 йиллар даврида деҳқон бозорларини реконструкция қилиш ва уларнинг ҳудудида замонавий савдо мажмуалари қуриш дастурини тасдиқлаш тўғрисида Ўзбекистон президентининг қарорида: замонавий савдо мажмуаларини лойиҳалаштириш ва лойиҳанинг умумий қийматини шакллантириш жараёнида мақбул лойиҳа ечимларини қўллаш юзасидан қўйиладиган талабларга, уларда барча инфратузилма объектлари (шу жумладан, автотранспорт воситаларини вақтинча сақлаш жойлари, ҳудудни ободонлаштириш ва бошқалар) жойлаштирилишига, хавфсизлик талабларига (кузатув камералари ўрнатилишига) тўлиқ риоя этилиши устидан тизимли назорат амалга оширилишини таъминласин, дейилган.

Шу каби қатор фармон ва қарорларда кузатув камералари ҳақида гап боради. Уларнинг асосий мақсади турли хил қонунбузарликларнинг олдини олишга қаратилгани қайд этилади. Бундан ташқари, бу тизим айниқса кўчаларга, автомобил ва пиёдалар ҳаракатини назорат қилиш учун жуда кенг қўлланилмоқда.

Ўзбекистон пойтахти Тошкент шаҳрининг Арнасой кўчаси (собиқ Пионерская) бошдан охиригача кузатув камералари ва хавфсизлик тизимлари сотилувчи дўконлардан иборат эканлиги бежизга эмас.

Аммо кузатув камералари энг кўп қўлланиладиган ва муҳокамаларга сабаб бўладиган жараён бу кўча ҳаракатини кузатишдир. Ўзбекистонда, Тошкентнинг 115та чорраҳасида бундай камералар иш бошлаган 2017 йилнинг 15 март кунидан 16 март куни соат 12:00га қадар барча кузатув камералари томонидан жами 10 000дан зиёд қоидабузарликлар қайд этилган. Дастлаб тезлик ва светофорнинг тақиқловчи чироғида ўтишни қайд этган камералар ҳозирда 7 хил қоидабузарликни муҳрлаб бормоқда. Кейинчалик бошқа вилоятлар марказларидаги чорраҳалар ва гавжум кўчаларга ҳам кузатув камералари ўрнатила бошланди.

Масалан, 2018 йилнинг 1 июнида Андижон шаҳрининг транспорт воситалари серқатнов бўлган чорраҳаларига жами 98та видеокузатув камераси иш бошлади ва соат 9:00дан бошлаб қоидабузарликларни автоматик тарзда қайд этиш тизими ишга тушди. Шу куни соат 15:00га қадар ўтган 6 соат мобайнида жами қоидабузарликлар 2 678тани ташкил қилган.

Бундан ташқари, ҳар бир муюлиш, ҳар бир уй қаршисига кузатув камералари ўрнатиляптики, бу ҳам жиноятчилик, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда наф бериши табиий.

Шу ўринда ҳар қандай камерадаги тасвирларни тарқатишда айбсизлик презумпциясига амал қилиш шартлигини эслатиб ўтиш жоиз. Яъни, қоидабузарликка йўл қўйган ҳайдовчининг ўзи ёки автомобили, ўғирлик қилаётган ёки қотилликка қўл урган шахс камера тасвирига тушиб қолган тақдирда ҳам, уни оммага ошкор қилиш мумкин эмас. Далил сифатида керакли ташкилотларга топшириш, ўрганиш мумкин, албатта.

Кимнидир айбдор сифатида эълон қилиш фақат суд ҳукми эълон қилиниб, қонуний кучга киргандан кейингина мумкин бўлади.

Аброр Зоҳидов