«Украинада россиялик ҳарбий асирлар қатли» видеоси. Бу ҳақда нималар маълум?

Украиналик ҳарбийлар Луҳанск областида рус аскарларини отиб ташлагани айтилган лавҳалар (отиш жараёни видеоларда акс этмаган) Россия расмийларининг кескин реакциясига сабаб бўлди.

«Қонли қирғин» деб аталган ушбу воқеага РФ мудофаа вазирлигидан ташқари, Россия ТИВ, РФ президенти ҳузуридаги Инсон ҳуқуқлари кенгаши, Россиянинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссари ва Тергов қўмитаси ҳам муносабат билдирди. Улар асирлар қатл этилгани бўйича тергов ўтказилишини талаб қилиб, кўплаб халқаро ташкилотларга мурожаат йўллангани ҳақида хабар берди.

Украина реакцияси

Украина видеода тасвирга туширилган воқеалар бўйича тергов ишлари олиб бормоқда. Бу ҳақда мамлакатнинг бир қанча расмийлари айтиб ўтди.

Хусусан, Украина бош вазирининг Европа ва Евроатлантика интеграцияси бўйича ўринбосари Олга Стефанишина Канаданинг Галифакс шаҳрида бўлиб ўтган хавфсизлик форуми чоғида ушбу масалага тўхталди.

«Албатта, Украина ҳукумати ушбу видео юзасидан текширув ўтказмоқда», деган у. Унинг айтишича видеонинг қисқа парчалари Москва айтаётган даъволарни тасдиқлаши эҳтимоли паст.

«Украина ҳарбийларида, кейинчалик украиналик асирларга алмаштириш учун имкон қадар кўпроқ русларни қўлга олиш ҳақида тўғридан тўғри буйруқ бор», дея қўшимча қилган Олга хоним.

Украина президенти девони раҳбари маслаҳатчиси Алексей Арестович адвокат ва журналист Марк Фейгинга берган интервьюсида видеоёзувда рус аскарларидан бири қуролли қаршилик кўрсатмоқчи бўлганини кўриш мумкинлигига эътибор қаратди.

«Агар сиз таслим бўлишга қарор қилиб, кейин тўсатдан қуролни қўлга олсангиз, демак, сиз энди қаршилик кўрсатаётган қаҳрамон эмассиз, балки Женева конвенцияси қонунларида зид тарзда уруш жинояти қилмоқдасиз», деган Арестович.

Шунингдек, унинг сўзларига кўра, таслим бўлганларнинг хавфсиз эканлиги ҳақидаги қарорни уларни асирга олганлар қабул қилиши керак.

«Биз ерда ётганлар ёки уларнинг ҳеч бўлмаганда баъзилари ўзини қандай тутгани ва улар қандай ҳолатда ҳалок бўлганини билмаймиз ва буни видеодан ҳам аниқлашнинг иложи йўқ. Асирлар ҳақиқатан ҳам автоматик ўқотар ёки якка ўқотар қуроллардан отилгани ва улар қандай ҳолатда ҳалок бўлгани бизга қоронғи», дейди Арестович.

Худди шундай тахминни Украина Олий Радасининг инсон ҳуқуқлари бўйича комиссари Дмитро Лубинец ҳам илгари сурган. У ўз Телеграм-каналида ёзишича, видеонинг алоҳида қисмларидан шундай хулоса қилиш мумкин: «руслар таслим бўлиш саҳнасидан фойдаланиб, уруш жинояти содир этган – улар Украина қуролли кучлари ҳарбийларини йўқ қилиш учун ўт очган».

«Бу ҳолатда россиялик ҳарбий хизматчиларни ҳарбий асир деб бўлмайди, чунки улар жанг қилиб, келишувга хиёнат қилган. Жавобан ўқ узиш эса уруш жинояти ҳисобланмайди. Аксинча, қирғин учун халқаро ҳуқуқ ҳимоясидан фойдаланмоқчи бўлаётганларнинг ўзлари жазоланиши керак» деб ёзган депутат.

BBC нашрининг Reality Check лойиҳаси тадқиқотчилари Макеевкадаги видеоларни ўрганишнинг дастлабки натижаларини тақдим этган. Уларнинг сўзларига кўра, фақатгина бир видеога таянган ҳолда Россия даъволарини тасдиқлашнинг имкони бўлмаган.

Ҳозиргача нималар маълум?

Видеодаги воқеа 12 ноябр куни ёки ундан олдинроқ Луҳанск областидаги фронт чизиғида жойлашган Макеевка қишлоғида содир бўлган.

Ўша куни кечқурун ва эртаси куни Украина сайтларида қишлоқ уйи ҳовлисида ерда ётган рус аскарларининг жасадлари акс этган, дронда олинган тасвирлар пайдо бўлди.

Ижтимоий тармоқларда ушбу кадрларга ёзилган матнларда рус аскарлари миномёт ҳужуми оқибатида ҳалок бўлгани ҳақида сўз боради. Тасвирлар Украина мудофаа вазирлигининг Макеевка ҳудудидаги жанглар видеосига ҳам киритилган.

17 ноябр куни худди шу воқеанинг бошқа кадрлари ҳам пайдо бўлди. Уларни украиналик аскарлар бевосита воқеа жойида суратга олишган. Видеороликда украиналик аскарлар ферма ҳовлисида бўлиб, омборга яширинган рус аскарларига чиқишни буюрганини кўриш мумкин. Улар қуролларини омбордан чиқаётган рус ҳарбийларига қаратиб, улардан қайси бири офицер эканлигини ва ҳамма бинони тарк этгани ёки йўқлигини сўрайди.

#Ukranian fighters recorded themselves executing a large group of #Russians that were taken #POW pic.twitter.com/bDX07SfXwF

— Arthur Morgan (@ArthurM40330824) November 18, 2022

Видеокадрда шунингдек, қолган сафдошлари ерда ётган пайтда, бошқа бир нисбатан тўқроқ формадаги аскар бурчакда пайдо бўлиб, украиналикларга қарата ўт очганини кўриш мумкин.

Шундан сўнг, камера ерга тушиб кетади ва отишма овозлари эшитилади.

Видеодан у кимни нишонга олгани, ким тарафда уришаётгани ва шундан кейин нима бўлганини билишнинг иложи йўқ.

BBC нималарни топишга муваффақ бўлди?

Дрон тасвирлари ва воқеа жойида олинган видеодаги кадрлар бир хил ва ўша ҳодисага тегишли.

Ҳар икки видеода ҳам ҳовлининг кириш эшиги, шунингдек қизил қўғирчоқ машинага ўхшаш нарса кўриниб турибди. Ва янада муҳими, иккала видеода ҳам аскарлар ётган позалар бир хил — ўлимдан олдин ҳам, кейин ҳам.

Видеотасвирларда таслим бўлган россиялик ҳарбийларнинг ўлдирилиш саҳнаси йўқ.

Бу уруш жиноятими?

Россия мудофаа вазирлиги ушбу ҳодисани ўндан ортиқ ҳаракатсиз россиялик ҳарбийларнинг бошига «қасддан ва услубан» отиб ўлдириш сифатида қоралади.

Қуролини ташлаб таслим бўлган аскарни ўлдириш ёки унга жароҳат етказиш уруш жинояти ҳисобланади. Бироқ, сохта таслим бўлиш ҳам уруш қоидаларига зид.

Шу ҳафтада БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармаси Украинадаги уруш даврида ҳарбий асирларни сақлаш шароитлари ҳақидаги ҳисоботини эълон қилди.

Ҳисоботни тайёрлаш чоғида БМТ ходимлари Россияда асирликда бўлган 159 нафар украиналик ва Украина асирлигидан қайтган 175 нафар россиялик билан суҳбат ўтказган. Ҳисобот муаллифларининг таъкидлашича, иккала томон ҳам асирларни қийноққа солган, бироқ Россиядаги украиналик асирларга доимий шафқатсиз муносабатда бўлган.

Россия Украинага кенг кўламли ҳужум бошлаганидан бери Москва ва Киев бир-бирини ҳарбий жиноятларда айблаб келмоқда, бироқ Россия жиноятлари ҳақидаги хабарлар сони ва миқёси Украинаникидан анча кўп.

The New York Times таҳлили

The New York Times нашри (Бучадаги қирғинни исботлашда катта рол ўйнаган нашр) воқеа бўйича ўз тафтишини ўтказган.

Ҳодиса иккита манба томонидан суратга олинган. Бири мобил телефони ёрдамида воқеани суратга олган украиналик аскар, иккинчиси эса украиналик аскарларнинг олға силжишини кузатаётган дрон. Ушбу видеолар бир жойда суратга олинганини тасдиқлаш ва улар кўрсатувчи нарсаларни таҳлил қилиш орқали NYT воқеалар кетма-кетлигини тахмин қилган.

Биринчи видеода бир гуруҳ қуролланган украин аскарлари далада ётган ҳолда узоқдаги нишонга ўқ узаётгани кўринади. Аскарлар украин ва рус тилларида гаплашади. Оператор аскар ўз юзини ҳам кўрсатади.

Иккинчи видеода худди шу аскарлар гуруҳининг ферма уйи ҳовлисида эканлиги ҳаводан кўрсатилган. Ҳудуддаги бошқа бинолар сингари уй ва унинг атрофидаги бинолар ҳам жанглардан жиддий зарар кўрган.

Дрон тасвирида бир украиналик аскар ерга ётган ҳолда патрон лентасига уланган пулемёт билан ҳовлининг омборларидан бирини нишонга олган. Унинг орқасида иккинчи украин аскари турган. Учинчи украиналик аскар қўлида винтовка билан ҳовлини айланмоқда. Тўртинчи аскар эса ерга ётган ҳолда ҳалок бўлган рус аскарининг жасадини текшираётган бўлган.

Нарироқда, ҳалок бўлган яна бир рус аскари мурдаси ётади.

Рус аскарларининг кўпчилиги омборга яширинган, бироқ улар бу тасвирда ҳали ташқарига чиқмаган.

Кейинги саҳна ўша украиналик аскар томонидан ҳовлида суратга олинган мобил телефон видеосида акс этган. Видеода узилишлар бор, лекин нима учунлиги аниқ эмас. Унда украиналик тўрт аскар бор, улардан камида уч нафари қуролланган.

Винтовка тутган украиналик аскар эҳтиёткорлик билан бинога яқинлашади, шериги эса уни пана қилиб туради. Бир неча ўқ овозлари эшитилади, аммо қаерданлиги аниқ эмас. Шундан сўнг украинлик аскар рус ҳарбийларини мўлжалга олган ҳолда аста-секин ортга чекинади.

Видео узилиб қолади ва қайта давом этганда олти рус аскари бир-бирининг ёнида юзтубан ётгани кўринади. Улардан камида иккитаси тирик, видеода улар ҳаракатланган, қолганлари эса ҳаракатсиз. Видеода яна тўрт нафар аскар бирин-кетин бинодан чиқиб келаётгани, баъзилари қўлларини кўтарганини кўриш мумкин. Улар ерда ётган бошқа сафдошларига қўшилади.

Уларнинг ёнида турган украиналик аскар ҳушёрликни йўқотади ва қуролларини ерга қаратади. Русларни қўлга олиш якунланган ва бу муаммосиз тугаганди. Бироқ бирдан вазият ўзгаради.

Бино бурчагидан чиқиб келган номаълум қуролли шахс украиналикларни нишонга олиб ўқ уза бошлайди. Воқеани тасвирга олаётган аскар камерани тушириб юборади. Кейинги қисқа кадрда унинг ёнидаги аскар рус жангчисини нишонга олганини кўриш мумкин.

Шу билан бу видео тугайди. Аммо бу ерни ҳаводан тасвирга олган дрон отишма натижасини кўрсатади.

Видеода ерга ётган рус аскарлари ҳаракатсиз қолади. Уларнинг атрофи қон бўлиб, қон аксариятининг боши тарафда тўпланганди.

Украиналикларга кутилмаганда ўқ узган рус аскари жасади ҳам ўша жойда ётган. Унинг ёнидаги оқ ғишт, афтидан украиналиклар унга ўқ узганда девордан қўпорилган.

«Уларнинг кўпчилиги бошига отилган ўқ натижасида ҳалок бўлган. Жасадлар ёнида қон кўлмаклари бор, бу уларнинг шунчаки ўлиш учун шу ерга ташлаб кетилганини англатади. Уларга ёрдам беришга ёки уларни олиб кетишга ҳаракат қилишмаган», — дейди суд-тиббий эксперти доктор Роҳини Ҳаар.

Утрехт университетининг ҳарбий жиноятлар бўйича судлов эксперти Ива Вукусичнинг айтишича, фақат видео далил асосида уруш жинояти содир этилганини аниқлаш қийин ва бунда ҳал қилувчи омил — руслар отиб ташланган вақтдир.

«Улар кетма-кет, навбат билан ўлдирилганми ёки рус аскари панадан чиқиб украинларга ҳужум қилган пайтда ёппасига отилганми? Агар рус аскарлари хавф йўқ қилингандан кейин, қасос олиш сифатида ўлдирилган бўлса, унда бу яққол уруш жинояти», дейди Вукусич.

Шунингдек, унинг қўшимча қилишича, агар бу ҳарбийлар отишма пайти ўлдирилган бўлса унда бу уруш жинояти эмас. Чунки рус аскарлари ерда ётган бўлса-да, украиналиклар уларни тинтув қилмаган ва уларда қурол бор-йўқлигидан бехабар бўлган.

«Украина расмийлари тергов ўтказиш қобилиятига эга. Улар ўз далиллари ва хулосаларини ошкора бўлишиши керак», дейди Вукусич.