Радикализм – ози ҳам катта фожиаларга етакловчи иллат

Тўғри-да, 21-асрда, баъзи мутафаккирлар “инсоният ўсмирлик палласидан ўтди” деб турган бир пайтда юз бераётган урушлар, хунрезликлар, бомбалар тагида қолаётган ёш болалар суратларини кўриб, шунчаки юзадаги эмас – чуқурроқ сабабларни излайсан киши.

Онгли мавжудот бўлмиш инсон қавми етуклик пайти келиб ҳам ўз-ўзини – ўз “этини” ўлдираётганини кўриб, инсон қиёфасини йўқотмаган ҳар бир киши ўйга толади.

Маънавий устунлар

Инсон ажиб мавжудот. Сабаби унинг... дунёқараши мавжуд. Яъни у дунёни яхлит тасаввур эта олади. Ҳамда унинг  – дунёнинг маълум маънавий қонуниятлар устида қурилганини англай олади, амаллар ва нарсаларни маънавий тарозисига солиб, “оқ ва қора”, “яхши ва ёмон”га ажрата билади. Гарчи маънавий оламни кўз билан кўриб бўлмаса-да, инсон унинг низомларини ҳис қила олади.

Хўш, Ер сайёрасида яхши ва ёмонни ажрата оладиган мавжудот ҳукмрон экан, қаердан бунча мудҳиш, ҳеч бир тарозига сиғмайдиган ишлар? Нега ақл эгаси бўлмиш зотнинг ишларидан бунча салбий оқибатлар?

Ёмонлик келтириб чиқарувчи яхшилик – бу қандай мумкин бўлади?

Гап шундаки, аввалида яхши бўлган маънолар кейинчалик салбийлашиб кетиши мумкин. Қандай қилиб?

Ер юзида содир этилган деярли барча ёмонликлар яхшилик шиори остида қилинган. Ҳатто Иккинчи жаҳон урушига олиб келган, ўта салбий бўлган национал-социализм шиорлари ўша пайтда ва ўша жойда одамларнинг онгида яхшилик бўлиб гавдаланган. Бошида немисларнинг маданий бирлигини қувватлаш учун шаклланган немис миллатчилиги бироздан сўнг радикаллашиб, атроф-дунёга нисбатан нафратга тўлган экстремистик, ирқчилик, антисемитизм, антидемократизм, “ирқий гигиена” – миллатни “ирқий бегоналар”дан ва “норасо” элементлардан тозалаш ғояси ва бошқа салбий иллатларни ўз ичига олган тоталитаризм ғоясига – нацизмга айланган.

Бунақа эврилиш айнан... радикаллашиш эвазига содир бўлади.

Мўътадиллик доираси – унинг фавқулодда аҳамияти ҳақида

Инсонларнинг қарашлари турлича бўлади, ҳатто битта қарашнинг ичида ҳам турланиш бўлади, ва ҳатто битта оила аъзолари ичида турлича қарашдаги кишилар бўлиши мумкин, зеро инсонлар бир хил эмас.

Шу билан бирга, турлича қарашдаги инсонлар бир жамиятда тинч-тотув яшашлари лозим бўлади, ақл берилган мавжудотлар ўлароқ...

Тотувликка нима халақит қилади? Айнан шу саволга жавоб топишимиз ва, топгандан кейин, тегишли хулосалар чиқаришимиз бизга ўша тотувликни сақлаш имконини беради.

Қарашларни айлана шаклида тасаввур этамиз. Унинг маркази – энг мўътадил қарашлар. Айлананинг сиртига яқин жойлар – кескинроқ қарашлар. Аммо айлана чегарасидан нариёғи – ўта кескин, радикал қарашлар.

Жамиятда яшовчиларнинг қарашлари шу айлана ичида мужассам бўлса, тотувлик бўлади. Муаммоларни ҳам айнан шу айлананинг ичида муваффақиятли ҳал қилса бўлади. Айланадан чиқиши билан (қора рангга кириш билан), жиддий муаммолар пайдо бўла бошлайди.

Радикаллашиш – нима дегани у?

Масалан, кишининг ўз Миллати ва Ватани учун қайғуриши, унинг ривожи ва озодлигини исташи бу яхши, ҳар бир инсонга безак бўла олувчи туйғу. Бироқ бундай интилиш қизиғида инсон маънавий меъёрларни чеккага суриб қўядиган бўлса, бунда у ўша доирадан чиқиб кетган бўлади – радикаллашиш асносида экстремизм ва бошқа – жиддий иллатларга дучор бўлади.

Доирадан чиқиб кетгандан кейин эса ажиб бир ҳодиса юз беради – кишидаги ҳалиги – Ватанга яхшиликни исташ истаги сояда қолиб кетади ва бошқа – салбий туйғулар қоришмаси устун келади. Қарабсизки, киши Ватанининг ривожи учун эмас, аксинча – зарарига хизмат қила бошлайди.

Қандай қилиб?

Радикал туйғулар кишини кескин амалларга етаклайди: радикал, экстремистик гапларни айтишига, ёзишига ва кескин ҳаракатларни қилишига олиб келади.

Бунақа радикализмни маънавий меъёрлардан четланиш деб оладиган бўлсак, кишининг (гуруҳнинг, партиянинг, қатламнинг) бундай ҳаракатлари, табиийки, салбий оқибатларга олиб келади ва бунинг зарари бутун мамлакатга етади: айтилган гаплар, содир этилган радикал, экстремистик амаллар ҳақидаги хабарлар тезда дунёга тарқалади ва мамлакат ҳақида салбий тасаввур шаклланади, мамлакат билан ҳамкорлик қилишни истовчилар камаяди ва ҳоказо.

Эътибор беринг, буларни кам сонли одамлар қилади, зарарни эса бутун миллат кўради. Анави кишилар эса ўзларини “ватанпарвар” деб ҳисоблаб юраверадилар. Шахс ўзини ўзи объектив баҳолай олмай қолади.

Аммо булар ҳали дебоча эди.

Радикаллашиш микроскоп остида

Энди бу ҳодисани яхшироқ ўрганамиз, “ичига тикиламиз”.

Инсон воқеликни тўғри англаса, бу – яхши. Нимаси яхши? Воқеликни тўғри англаш воқелик билан тўғри муносабат қуриш имконини беради. Акс ҳолда, киши атроф-дунё билан зиддиятга киришади ва бундан ўзининг ҳам ҳаёти ёмонлашади, жамиятга ҳам зарар етади.

Воқеликни тўғри англаш – воқелик ҳақида тўғри маълумотга эга бўлиш. Бу эса маълумотни тўғри талқин қилиш ва ундан тўғри фойдаланиш эвазига бўлади. Радикаллашиш, бу – маълум нарсага кўп эътибор қаратиб юбориб, қолган нарсаларни унутиб қўйиш билан бўлади. Айнан шу тарзда муҳимроқ қийматликлар пастга қулаб, иккинчи даражали нарсалар қиймат шкаласида тепага чиқади ва... шу аснода дунёқараш бузилади.

Яъни бунда киши ўзининг субъектив қараш ва ҳиссиётлари ҳиссасини кўпайтириб юборади ва натижада унинг... бузуқ шахсий дунёси ҳосил бўлади: фикрлари радикаллашган кишининг “дунё”сида “нарсалар” ўрин алмашиб қолади.

Масалан, миллатпарвар киши радикаллашганда шовинизм – “бир миллат бошқасидан устун”, “бир миллат бошқасини дискриминация қилса бўлади” деган тушунчалар... эътиқодга айланади. Яъни радикал ўз миллати шаънини юксалтириш ёки тиклаш учун маънавий низомларни бузишга ўз-ўзига рухсат беради. Ёки буни унга доҳийси рухсат беради.

Ва айнан шу ерда ижобий нарса салбийга эврилади, мусбат манфийга алмашади, кечагина ёруғ бўлган ҳислар бугун қораяди, асосийси – маънавий низомларга тескари бориш натижасида... кишининг қалби қораяди.

Атроф, зурриёт

Экстремизмга ўтишга қараб кетадиган радикализм – мисоли вирус. Ўта хавфли, кўринмас, тез юқадиган, ўлдирувчи вирус. Бу дардга дучор бўлган ота боласини ҳам ҳаста қилади. Радикал ўқитувчи шогирдига радикалликни юқтиради. Шу тарзда маънавий низомларни чеккага суриб қўядиган шахслар сафи кенгаяди.

Ўз моҳиятига кўра, радикализм иллати кишини шижоатли қилади. Фақат бу шижоат салбий томонга ишлайди. Ва ўз курашида бундай кишилар бу йўлда бошқаларга қараганда маълум устунликка эга бўладилар. Қандай устунликка?

Гап шундаки, мўътадил эътиқодда бўлганларнинг ҳаракатлари маънавий чекловлар билан чекланади доим. Яъни улар бирон ҳаракат қилаётганларида ишларини мудом маънавий тарозига соладилар. Радикал ғояларга дучор бўлганлар эса, ҳали айтганимиздек, бундай чекловлардан ўзларига ўзлари “рухсат беришган” бўлади, яъни қўллари ечилган бўлади.

Радикал кайфиятдаги кишилар гуруҳларга бирлашишга, мақсадларига эришиш йўлида зўравонлик ишлатишга, ўзларига қарши чиққанни ноқонуний йўллар билан бартараф этишга, ғояларини ёйиш учун ҳеч нарсадан қайтмасликка мойил бўладилар. Айнан шуниси жамият учун улкан хатар.

Оздан бошланади

Радикаллашиш аввалида хавфли бўлмайди – кўринишлари анчайин беозор бўлади: шунчаки кескинроқ фикрлар, бирон бир ўзига маъқул бўлмаган гап айтилганда асабийлашиш кузатилади. Бу ҳали иккиланиш босқичи. Бу босқичда киши радикал ҳаракатларга қодир бўлмайди, ҳамда фикрларини ўзгартириши, мўътадилликка қайтиши мумкин бўлади.

Кучайганда эса у... эътиқодга айланади – неофашизм, неонацизм, шовинизм, ултрамиллатчилик ва ҳоказолар – шулар қаторида.

Радикал фикрлар эътиқодга айланганда киши бемалол маънавий чегаралардан ҳатлаб ўтади. Бир қарашда у яхши мақсадлар учун курашяпти, дейлик, миллат шаънини тиклаш ҳақида гапиряпти, адолатни тиклашни ёқлаяпти, аммо ҳаракатлари ўша миллат манфаатларига зид, адолат илинжида қилинаётган ишлари эса – адолатсизлик.

Шу учун ҳам радикал-экстремистик гуруҳлар деярли барча давлатларда ман этилган – халқлар улардан оловдан қўрққандек чўчишади ва фаолиятини қонунан тақиқлашади.

Фақат баъзи давлатларда сиёсатчилар ва жамоатчилик томонидан радикал гуруҳларга нисбатан “кўз юмиш”, баъзиларида зимдан қўллаб-қувватлаш кузатилади. Зеро, ўша сиёсатчилар ва жамоатчиликнинг ўзи радикал қарашларда бўлади, фақат буни ошкор қилмайди.

Айнан шундай давлатларда “олов билан ўйнашиш” юз беради. Чунки бундай давлатлардаги вазият доим... “қил устида” туради.

Гаровга олинган жамоатчилик

Қизиғи шундаки, радикал гуруҳларга нисбатан муроса қилган ёки хайрихоҳ бўлган жамоатчилик бироздан сўнг... ўша радикал гуруҳларнинг босими остида қолади. Маънавий чекловлардан ўзини озод қилган бундай гуруҳлар бироз кучайгандан кейин мақсадига эришиш учун жисмоний таҳдидлардан қайтишмайди, шу учун жамоатчиликни тез фурсатда қўрқув остида қолдиришади.

Баъзида эса... радикал гуруҳ бутун мамлакатни қўлга олади, ҳаммани ўз мафкурасига мажбур қилади, уни давлат миқёсига кўтаради. Бу ўта агрессив милитаристик давлатлар юзага келишига, натижада урушларга олиб келади, бу ҳатто жаҳон урушлари келиб чиқишига олиб келган.

Сабаби эса – ҳали энди вужудга кела бошлаган радикал қарашларга жамият етарлича ва ўз вақтида қаршилик кўрсатмагани.

Аввалида “ювош” – ўзини деярли билдирмайдиган, бироз томир отганда боши кўринадиган, вақтида олди олинмаса улкан фожиаларга олиб борадиган радикал ғояларнинг бориб-бориб экстремизмга айланиши ҳақида ва унга қарши қандай курашиш кераклиги ҳақида – кейинги мақоламизда.

Шокир Шарипов