Трампнинг савдо урушларидан мақсади нима? Ким кўпроқ ютқазади?

Пандемия инқирозидан чиқар-чиқмай ҳарбий урушларга рўбарў бўлган дунёга, Доналд Трамп янги ғалва – савдо урушларини олиб келди.

Доналд Трамп АҚШ ҳокимиятига қайтганига икки ҳафта бўлар-бўлмас, Америка тарихидаги энг катта савдо урушларини бошлаб юборди.

АҚШ иқтисодиёти номинал, яъни тўғридан тўғри ҳажмда ўлчаганда – дунёнинг биринчи иқтисодиёти. Лекин сотиб олиш қобилияти паритети билан ўлчаганда, бугун дунёнинг биринчи иқтисодиёти – Хитой Халқ Республикаси. Дунё иқтисодиётини 100 фоиз деб олсак, АҚШнинг улуши 15 фоизни, ХХР улуши эса 18 фоизни ташкил қилади.

Доналд Трамп АҚШнинг энг асосий биринчи учта савдо-иқтисодий ҳамкорига қўшимча тарифлар жорий қилди, ўз навбатида улар ҳам жавоб чораларини эълон қилди. Бу – савдо уруши дейилади.

Трамп бож киритган учала давлат ҳам АҚШнинг бевосита ва билвосита қўшнилари: шимол ва жанубдаги Канада ва Мексика ҳамда Тинч океанининг нариги соҳилидаги Хитой Халқ Республикаси. Канада ва Мексиканинг Америкага кираётган барча маҳсулотларига 25 фоизлик тариф, яъни бож солиғи жорий қилинди. Хитой маҳсулотларига эса аввал жорий этилган тарифларга қўшимча яна 10 фоизлик тариф киритилди (Трамп ўзининг биринчи тўрт йиллигида ва ундан кейинги Байден ҳам, Хитой маҳсулотларига жами 20 фоизлик бож жорий қилган эди).

Тасаввур қилинг, АҚШга Канада ёки Мексикадан кираётган битта товарнинг улгуржа нархи 100 доллар дейлик, энди шу маҳсулот камида 25 долларга қимматлашади. Натижада, бу маҳсулот ўзининг рақобатдошлигини йўқотади.

Бу учта давлат – АҚШнинг энг муҳим савдо ҳамкорлари. АҚШ ташқи савдо айланмасининг салкам ярми шу учта қўшнининг ҳиссасига тўғри келади. Биргина ХХР билан АҚШнинг бир йиллик олди-сотдиси 550 миллиарддан 720 миллиард долларгача етади. АҚШ импортининг 18 фоизи ХХРга, 14 фоиз Мексикага, 12 фоизи Канадага тўғри келади. Америка экспортининг 17 фоизи Канадага, 15 фоизи Мексикага, тахминан 7 фоизи ХХРга тўғри келади. Мисол учун, АҚШ Канада нефтисиз яшай олмайди.

Трамп ушбу давлатларга, қолаверса, Европа Иттифоқига қарши савдо уруши очиш нияти борлигини айтганида, мутлақ кўпчилик ишонмаганди. Чунки “Трамп ўзининг оёғига болта урмаса керак – АҚШнинг ўзига зарар бўлади-ку?!” дейишди. Лекин, кўриб турганимиздек, Трамп бу урушни бошлади.

Расман, Трамп “бу давлатларга қўшимча таъриф жорий қилишга сабаб, бу давлатлардан наркотик моддалар ва мигрантлар кирмоқда” деб асослади. Мақсад – Конгрессни айланиб ўтган ҳолда савдо урушини бошлаш эди.

Хўш, Трампнинг нияти ёки ўйлаб турган лойиҳалари нима? У нимага эришмоқчи? Бу ўринда бир қанча сабаблар бор.

Биринчидан, Трамп – республикачи. Республикачилар одатда ишлаб чиқарувчиларга ва оддий одамларга солиқларни пасайтиради. Ҳар сафар республикачилар ҳокимиятга келганда, солиқлар пасайиши натижасида АҚШ бюджетига пул етишмай бошлайди. Трамп ҳам солиқларни пасайтириб, божлар орқали етишмаётган 2-3 триллион долларни йиғмоқчига ўйшайди. Лекин, бу ишламаслиги эҳтимоли кўпроқ.

Иккинчидан, Трамп агрессив ишлар орқали ўзини кучли сиёсатчи сифатида кўрсатишни яхши кўради: “Ҳеч ким қилмаган ва қила олмаган ишларни мана мен қила оламан”. Бу ишлар билан Трамп ўз партияси ва америка халқини ўз атрофида бирлаштиришни яхши кўради. “Балки яна ва яна, учинчи ва тўртинчи марта ҳам сайланарман”, деди у яқинда.

Учинчидан, Трамп савлов кампанияси вақтида “мен божларни ошираман, шунда нархлар арзон бўлади ва Америкада иш ўринлари кўпаяди” деганди. Бу савдо уруши, янги божлар орқали ўз ваъдасини бажаргандек бўляпти: “Мана, ваъда берган эдим ва бажараяпман!” Лекин америкалик экспертлар: “Ҳа, Трамп ваъдасини бажаряпти, лекин бу ваъдани бажаришидан бугун америкалик оддий ишчилар, истеъмолчилар қўрқа бошлади” дейишмоқда.

Бугун америкалик истеъмолчилар бу савдо уруши натижасида уларнинг топиш-тутиши яхшиланмаслиги, аксинча, ёмонлашиши ҳақида ҳар куни ОАВда эшитяпти. Божлар сабаб Америкага кираётган маҳсулотлар қимматлайди. Бошқа давлатларнинг жавоби сабаб, Америка маҳсулотлари ҳам камроқ сотилади. Натижада, америкалик истеъмолчилар қимматроққа сотиб олади, экспорт қийинлашгани учун ишчиларнинг ойлиги камаяди, иш ўрни қисқаради. Чунки қолган давлатлар ҳам Американинг маҳсулотларини камроқ олади.

Тўртинчидан, Трамп бу савдо урушлари орқали ўша давлатлар билан савдолашмоқда. Канадага “янги штатим бўл, ёки маҳсулотларимни кўпроқ сотиб ол” демоқчи. Мексикага эса “мигрантларни ўтказма, чегарани мустаҳкамла” демоқда. Хитойга ҳам “менга кўп нарса сотяпсан, лекин мендан ҳеч нарса сотиб олмаяпсан, кўпроқ нарса ол!” деган мужда йўллаяпти.

Шу нарса аниқки, бу савдо урушидан Америка ютмайди. Тўғри, қолган давлатлар кўпроқ ютқазади. Айниқса, Канада ва Мексика. Хитой эса ташқи савдода бошқа давлатларга эътиборини кучайтиради. Лекин Американинг ўзи ҳам катта ютқазади. Чунки бошқа давлатларнинг жавоби ҳам айни бўлади – АҚШ маҳсулотлари ҳам қимматлашади, камроқ сотилади. Шу тариқа, Хитойда АҚШ билан савдосини қисқартирган мамлакатлардаги бўшлиқни ўз маҳсулотлари билан тўлдириш имкони туғилади.

Трампнинг савдо уруши – иқтисодий национализм, иқтисодий миллатчилик дейилади. Катта, қонли, ҳарбий урушлар одатда бошқа соҳаларда бошланади, бир-бирига жавоблар натижасида. Турли соҳалардаги урушлар оловланиб, ҳарбий урушга айланиб боради. Дунё кейинги ўн йилликларда катта қадамлар билан иқтисодий ўсди. Бунинг асосий сабабларидан бири – эркин савдо эди. Лекин, мана Трамп эркин савдонинг ўрнига савдо урушларини бошлади.

Савдо урушларида ҳамма ютқазади, лекин, энг қийини – камбағал ва ривожланаётган, иқтисодиёти нисбатан кичик давлатларга бўлади. Камбағал ва ривожланаётган давлатларнинг иқтисодий захираси катта бўлмайди, шунинг учун улар тез толиқади. Ковиддан кейин дунё ўзига келаётган эди, Трамп яна янги савдо уруши бошлаб, дунёни инқироз томон бургандек...

Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос