Ливия уруши: томонлар сулҳ тузди. Бу кўп вақт амал қиладими?

2011 йилдан буён Ливияда кучли марказлашган ҳокимият ўрнатилмади. Мамлакат амалда иккига бўлинган - ғарбда БМТ томонидан тан олинган Фоиз Сарож ҳукумати, шарқда Ливия миллий армияси генерали Халифа Ҳафтар ҳукмронлик қилади. Ливияда жанглар ҳатто пандемия вақтида ҳам давом этди.

Сарож ва Ҳафтарнинг бу сафар биргаликда ташаббус кўрсатиши полковник Қаззофий ўлимидан кейин бошланган фуқаролик уруши якунланишига умид беради. Ўтган йиллар мобайнида юз минглаб ливияликлар жабрланди, уйсиз қолди, кўплар уйларини тарк этди ва Европага етиб олишга ҳаракат қилувчи қочқинлар сафини тўлдиришди.

БМТ душман томонларнинг инқироздан тинч йўл билан чиқишга уринишини олқишлади. Аммо, таҳлилчиларнинг фикрича, бундан аввалги узоқ муддатли сулҳ тузишга уринишларнинг барчаси муваффақиятсиз якунланган, мамлакатдаги сиёсий етакчиларда икки коалиция таркибида жанг қилувчи эса кўп сонли қуролли гуруҳларга босим ўтказиш учун ишончли ричаглар мавжуд эмас.

Бу вақтда Ливия масаласида НАТО сафида ҳам бўлиниш бор.

Июль ойида Франция Туркияни Ливияга қурол сотиш бўйича тақиқни бузишда айблаб, Ўрта ер денгизидаги «Денгиз қўриқчиси» (Sea Guardian) ҳарбий-денгиз амалиётидаги иштирокини тўхтатганди.

Аввалроқ Франция турк ҳарбий кемаси француз кемасини нишонга олганидан ғазабдалигини билдирганди, расмий Анқара буни қатъиян рад этган.

Зиддият иштирокчилари нима демоқда?
Ливия миллий келишув ҳукумати раҳбари Фоиз Сарож фейсбукдаги расмий саҳифасида «барча қуролли кучларга ўт очишни зудлик билан тўхтатиш ва Ливиянинг барча ҳудудларида ҳарбий ҳаракатларни тугатиш» ҳақида буйруқ берганини маълум қилган.

Мухолифат кучлар қўмондони генерал Халифа Ҳафтар томонидан расмий муносабат билдирилмади, аммо унинг коалициядаги иттифоқчиси, Тобрукдаги парламент спикери Агила Солиҳ ҳам тинчлик сулҳи бошланганини маълум қилган. Лекин у бундай қарорнинг асосий сабаби сифатида коронавирус эпидемиясини келтирган.

Ушбу ташаббус БМТ ва ушбу низода Халифа Ҳафтар томонида турган Миср томонидан қўллаб-қувватланган.

Ливиядаги кучлар мувозанати

Зиддиятнинг икки томонида турган кучлар ҳам хорижий давлатлар томонидан қўллаб-қувватловга эга. Триполидаги ҳукумат иттифоқчилари Туркия, Италия ва Қатар ҳисобланса, шарқдаги кучларни Миср ва Бирлашган Араб Амирликлари қўллаб-қувватлаб келади.

Россия расман бетарафлик позициясини эгаллайди ва Миллий келишув ҳукуати билан ҳам, Ҳафтар билан ҳам алоқада бўлиб туради. Аммо БМТ ҳисоботларида қайд этилишича, Россиядаги «Вагнер» хусусий ҳарбий компанияси жангчилари Ҳафтар томонида жанг қилаётган бўлиши мумкин. Ливияда россиялик ҳарбийлар борлиги ҳақида 2018 йилда BBC’нинг рус хизмати хабар берганди.

Россия президенти Владимир Путин Ливияда россияликлар борлиги ҳақидаги саволга жавобан, ёлланма аскарлар Россиянинг манфаатларини ифодаламаслигини билдирганди.

Гарчи Париждаги сиёсатчилар бетарафликларини айтишсада, Франция ҳам генералга ён босади.

БМТ Ливияга қурол етказиб бериш ва бу ҳудудга кўнгиллиларни юборишга тақиқ қўйган, аммо бу тақиқ деярли самара бермайди.

2019 йилда Туркия Миллий келишув ҳукумати билан ҳарбий ҳамкорлик бўйича келишув тузган ва 2020 йил январида Ливияга ўз ҳарбийларини жойлаштирган.

2019 йил апрелида Сарож ҳукуматига юриш бошлаган ва ўтган вақт давомида Триполи атрофидаги ҳудудларни эгаллаб турган генерал Ҳафтар армияси Туркиянинг аралашуви шу йилнинг июнида юришни тўхтатди ва чекинишга мажбур бўлди. БМТнинг май ойи охирида эълон қилинган ҳисоботига кўра, Ҳафтар армиясига «Вагнер»нинг юзлаб жангчилари ёрдам бериб келаётганди. Саҳнада Туркия қўшинлари пайдо бўлгач, норасмий маълумотларга кўра, улар Ливияни тарк этишган.

Сўнгги вақтларда икки томон ҳарбийлари ва уларнинг хорижий иттифоқчилари мамлакат марказида жойлашган Сирт шаҳри атрофида жойлашди ва кескинликни юмшатиш учун музокаралар олиб боришди.

Шу йилнинг январида Берлин шаҳрида ўтказилган Ливия бўйича халқаро конференция якунларига кўра БМТ Ливиядаги ҳарбий, сиёсий ва иқтисодий келишувларга эришишга қаратилган халқаро саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштиришда иштирок этади.

Сулҳ амал қиладими?
BBC’нинг Шимолий Африка бўйича корреспонденти Рани Жавод шарҳи

Амалда июнь ойидан буён Ливияда ҳарбий ҳаракатлар олиб борилмаяпти, аммо ўзаро рақиб бўлган сиёсий кучлар томонидан мувофиқлаштирилган бу сулҳ амалда боши берк кўчага кириб қолган вазиятнинг янги босқичидир.

Бу сулҳ қарийб ўн йилдан буён давом этаётган кўп сонли можаролар қурбони бўлган тинч аҳолига бироз умид бағишлайди.

Бу йилларда томонлар кўп марта бир томонлама ўт очишни тўхтатган, лекин жуда камдан кам ҳолларда тинчлик узоқ вақт давом этган.

Ҳозирги сулҳ нефть экспорти тўхтаб қолиши, кичик гуруҳлар ўртасидаги ихтилофлар ҳамда АҚШ ва Европа Иттифоқи давлатлари томонидан дипломатик босим ўтказилиши шароитида эълон қилинди.

Шу билан бирга, навбатдаги эҳтимолий уруш икки томонга ҳам қимматга тушиши мумкин ва шу туфайли улар асосий мақсадни - бутун мамлакат устидан ҳокимият ўрнатишни унутиб туришга қарор қилган.

Барча манфаатдор томонлар бундан хабардор, шунинг учун улар ўзини ва бир-бирларини бу йўл яхшироқ бўлишига ишонтирдилар. Ҳозирча…