«Ваҳиманинг кўзлари катта бўлади» — Шаҳноза Соатова ўзбек-лотин алифбосига ўтиш кечикаётгани ҳақида

Филолог, блогер Шаҳноза Соатова YouTube'даги «Ular» лойиҳасининг навбатдаги меҳмони бўлди. Интервью давомида у бир нечта мавзулар қатори ўзбек-лотин алифбосига ўтиш масаласида ҳам ўз фикрлари билан ўртоқлашди.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

«Аввал бошдан алифбони нега ўзгартирганмиз? Буни ҳеч ким рад этмайди, бунда сиёсий мотивлар рол ўйнаган. Талаба бўлган пайтларимизда устозларимиздан нимага ўтяпмиз, деб сўраганмиз. Дарсда бўлмаса-да, кейин айтишарди: «Биз дунёни ўзбекча англашимиз, советча тафаккурдан қочишимиз керак. Ҳамма нарсамиз ўзгариши, дунёга чиқишимиз керак». Бу – албатта сиёсий мотив ва бугун ҳам бу нарса турибди.

Бундан ташқари, биз лотин ёзувига ўтишни қонун даражасида қабул қилиб қўйганмиз. Қонун бўлгандан кейин эса бажарилиши лозим. Бу борада бошқа нима баҳс бўлиши мумкин.

Ўзбек-лотин алифбосидаги асосий муаммо – диакритик белгилар ишлатилиши («o‘» ва «g‘» ҳарфларида) ҳамда қўшҳарфлар масаласи («sh» ва «ch»). Буни икки йилча аввал жиддий баҳс қилганмиз, асосий муаммо техник жиҳатларга бориб тақалади. Ўзбек тилининг корпуси, электрон луғатлар, тезарусларни яратиш ҳақида гапиряпмиз, лекин «o‘» ва «g‘» ҳарфларидаги диакритик белги сўзни иккига бўлиб ташлаяпти. Натижада электрон мусаҳҳиҳ уни икки сўз деб қабул қилади, электрон мусаҳҳиҳ тўлиқ ишламайди.

Биз бугун бутун дунё ҳал этиб қўйган техник масалани ҳам қабул қилмай, муаммо атрофида айланиб юрибмиз.

Икки ёки тўртта ҳарф ўзгаргани саводга катта таъсир қилмайди деб ҳисоблайман. Асосий жиҳати – ўзбек-лотин ёзувида ўқиш малакасининг камлиги. Амалиётда жуда кам ишлатилади. Масалан, бола дарсликларда лотинча ўқиб чиққан бўлса ҳам, кейинги жараёнларда, ОАВда, китобларда кўпинча кириллдан фойдаланади. Лотинчадаги матнларни кўпайтирсак ва ўқийверсак, кимгадир бир ой, кимга 6 ой ичида кўникиш орқали бу нарса ўтиб кетади. Чунки бошқа давлатлар ўтдику.

Алифбо ислоҳоти масаласи кўтарилган пайтда кўпчиликда шундай фикр бўлди: «Ҳозирги аҳволимиз шундоқ ҳам аянчли, на кириллда қоляпмиз, на лотинга тўлиқ ўтяпмиз, устига устак лотин алифбосидаги 4 та ҳарфни ўзгартириш халқни бунданда баттар саводсизлаштирмайдими?»

Мен айтаманки, ваҳиманинг кўзлари катта бўлади. Биз ўзгаришлардан қўрқамиз. Фикрлашиб ўтирсак-у, бажариб кўрмасак, ваҳимали кўринаверади. Тезда бажариладиган ишни қилмаслик ҳам бизни орқага тортади. Лотинчага ўтишдаги муаммолар ҳам шундаки, биз ортиқча мушоҳада қилиб юбордик, амалда эса ҳеч нарса йўқ.

Ҳар тўрт йилда дарслик алмашса, кейинги нашрда янги ҳарфлар қўлланса, ундан бунга тез-тез ўтиб кетилаверади. Тўғри, хато қилиши мумкин. Лекин ўтмасдан юраверсак, ноқулай алифбода тураверсак, ҳеч ким ўтмайди. Ноқулай алифбода ҳеч ким ёзгиси ҳам келмайди.

Тасаввур қилинг, кириллда сизга тайёр корректор турибди, бир товуш учун бир ҳарф босасиз ва ишингиз осон битяпти, шундай ҳолатда сизга лотин ёзуви мафтункор кўринмайди-да.

Янги замоннинг янги муаммолари келганда яна муаммолар кўпаймаслиги учун тезроқ ўтилиши керак», – дейди Шаҳноза Соатова.

Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистон ҳукумати бундан икки ҳафта олдин лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига босқичма-босқич тўлиқ ўтиш бўйича «йўл харитаси»ни тасдиқлади.

Унга кўра, 2023 йил 1 январдан бошлаб мамлакатдаги барча ташкилотларда иш юритиш ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосида ишлаб чиқиш, қабул қилиш ва эълон қилиш амалиёти тўлиқ жорий қилинади.

Шу билан бирга, лотин ёзувидаги ўзбек алифбоси ҳам ислоҳ қилинади. Алифбодаги камида иккита ҳарф – диакритик белгили «o‘» ва «g‘» ҳарфлари ўзгариши кутилмоқда.

Икки йил олдин, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети қошида тузилган Ишчи гуруҳ алифбони ислоҳ қилиш бўйича якуний хулосасини эълон қилганди. Унда «o‘», «g‘», «sh», «ch» ҳарфлари шаклини ўзгартириш, «нг» ҳарфини алифбодан чиқариш, «c» (ц) ҳарфини алифбога киритиш таклифи илгари сурилганди.