Уруш ёки демократия. Ливия Қаззофийдан 10 йил кейин илк президентини сайлай оладими?

Бундан ўн йил муқаддам, «араб баҳори» тўлқинида ливияликлар Ўрта Ер денгизи бўйидаги ушбу мамлакатни 40 йилдан ортиқ вақт давомида бошқариб келган Муаммар Қаззофийни ағдаришган ва ўлдиришганди. НАТО давлатлари қўлловидаги инқилоб хорижлик ёлланма жангчилар иштирокидаги фуқаролик урушига айланиб кетди. Энди эса 10 йил ўтиб Ливия мустақиллик учун имтиҳон топширишга ҳаракат қилмоқда - мамлакат тарихидаги илк президентлик сайловларини ўтказишга.

Ливия бу имтиҳондан ўта олмаслиги эҳтимоли юқори.

«Ливияда ҳатто қорбобога ишонишлари мумкин, аммо 24 декабрь кунги сайловларга ишонишлари даргумон», дея огоҳлантирганди бир ой муқаддам Қаззофий ҳақидаги китоб муаллифи, франциялик Венсан Ужё.

Сайловлар мамлакатнинг қора кунлари тарихи саҳифаси ёпилиши, иқтисодиёт тикланиши ва барқарорлик қайтишига умид берган. БМТ белгилаган муддат - 24 декабрь арафасида - бундай бўлмаслиги ойдинлашиб қолди.

«Халқаро ҳамжамият Ливияни расмана давлатдек кўришини кўрсатмоқчи бўлади, аммо бу - иллюзия», дейди Жонс Ҳопкинс университети илмий ходими Ҳафед ал-Гуэлл.

10 йил ичида Ливия ўзаро ички низолардан халос бўлолмади. Мамлакат - аниқроғи Ўрта Ер денгизи соҳилида яшовчилар иккига ажралган. Бенгази ва Миср билан чегарадаги шарқий ҳудудлар - генерал Халифа Ҳафтар ҳокимияти остида. Пойтахт Триполи ва Тунис ҳамда Жазоир билан чегара томондаги ғарбий ҳудудларни турли кучлар, жумладан БМТ томонидан тан олинган миллий бирлик ҳукумати назорат қилади.

Бу кучларнинг барчаси хорижий давлатлар томонидан қўллаб-қувватланади - очиқчасига ёки махфий равишда.

БМТ баҳоларига кўра, Ливияда Туркия, Россия ва Суриядан келган ва турли томонларда туриб ҳарбий ҳаракатларда қатнашадиган 20 мингдан ортиқ ёлланма жангчилар бор.

Фақатгина Туркия Ливияда ҳарбийлари борлигини расман тан олади ва буни БМТ томонидан тан олинган ҳукуматнинг аввалги раҳбари Фоиз Саррож билан тузилган ҳарбий ҳамкорлик тўғрисидаги келишув билан изоҳлайди.

Россия бу зиддият борасида расман бетараф позицияни эгаллаган, аммо барча томонлар билан алоқаларга эга - шарқдаги Ҳафтар билан ҳам, ғарбдаги ҳарбий айирмачилар билан ҳам.

Шу билан бирга, Ливия махсус хизматларидаги бир неча манба BBC учун берган интервьюларида сайловларда «Россиянинг номзоди саналган» - Муаммар Қаззофийнинг ўғли бўлмиш Саиф ал-Ислом Қаззофий Ҳафтар билан ҳам, айирмачилар билан ҳам алоқадор эмаслигини айтишган.

«Ливияда сайловлар ўтказиш - анча катта лойиҳа. Парчаланишга юз тутган халқни бирлаштириш қандай бўлиши аввалбошдан ноаниқ эди», дейди Ливия бўйича эксперт, Германия халқаро муносабатлар ва хавфсизлик институти катта илмий ходими Вольфрам Лаҳер.

Жаҳон ҳамжамиятининг умидларига терс ўлароқ, сайловлардан кейин зўравонликнинг навбатдаги босқичи бошланиши хавфи юзага келган. Ливиянинг бутун ҳудудида эркин овоз бериш кафолати йўқлиги туфайли бирор номзод мағлубиятни тан олиб, рақибини табриклаши даргумон.

98 нафар номзоддан иборат узун рўйхатда камида уч номзод иккинчи рақамли бўлишга рози бўлмаслиги тайин: генерал Халифа Ҳафтар, марҳум Қаззофийнинг ўғли Саиф ал-Ислом ҳамда собиқ бош вазир Абдул-Ҳамид Дбейба.

Ҳафтар ва Қаззофий ҳарбий жиноятларда айбланади, Дбейба - мансабни суиистеъмол қилиш ва сайловчиларни сотиб олишда.

Муаммар Қаззофийнинг режими қулагач, Саиф ал-Ислом Ливияда ўлим жазосига ҳукм қилинганди, аммо кейин бу ҳукм бекор қилинди, Ҳаагадаги Халқаро трибунал эса ҳамон уни инсониятга қарши жиноятларда (қотиллик ва таъқиб) айблаб, топширишни талаб қилиб келади. Ғарбдаги ҳуқуқ фаоллари Ҳафтарни ҳам 2019 йил пойтахтни қамал қилиш вақтидаги ҳаракатлари учун суд қилишни талаб этишади.

Ливияликларнинг кўпчилик қисми сайлов натижаларини қабул қилиши имконияти нолга яқин, номзодлар ҳам мағлубиятни тан олишига ҳеч ким ишонмаяпти.

«Ливияда давлат йўқ, ишлайдиган давлат тузилмалари йўқ, фақат ўзаро душман лагерлар ва ҳарбийлашган гуруҳлар бор», дея мамлакатдаги сайловлардан олдинги вазиятни таърифлайди Жонс Ҳопкинс университети қошидаги Ташқи сиёсат институти вакили бўлган Ҳафед аль-Гуэлл.

«Бир томонда давлат ичидаги давлатни бошқараётган генерал Халифа Ҳафтар. У ўз ғалабасидан бошқа бирор натижани тан олмайди. Бошқа томонда - аллақачон Ҳафтарнинг ғалабасини тан олмаслигини билдириб бўлган турли кучлар», дея қўшимча қилади у.

Номзодлар суд орқали бир-бирини президентлик пойгасидан чиқаришга уриниб кўрди, аммо судлардаги қатор апелляциялар ва тортишувлардан сўнг номзодларни ўтказмаслик бўйича қарор қайта кўриб чиқилди.

Номзодларнинг тўлиқ рўйхати ҳали эълон қилинмади, бошқа ўнлаб номзодлардан бирортаси фаол сайлов комиссияси олиб боргани йўқ.

Сешанба куни Ливия олий сайлов комиссияси раҳбари маҳаллий сайлов комиссиясини тарқатиб юборди, Ливиядаги нашрлар эса парламент йиғилишида сайлов комиссияси узоқ кутилган сайловларни уч ойга кечиктиришни таклиф қилгани ҳақида ёзган.

Экспертлар сайловлар бўлиб ўтса, БМТ ва Ғарб давлатлари умид қилаётганидек мамлакат бирлашиши ўрнига, янгидан янги келишмовчиликлар ва қон тўкилишлари бошланиб кетиши мумкинлигидан огоҳлантирмоқда.

«Демократик давлат учун одатий бўлган, бир ғолиб бўладиган ва қолганлар мағлубиятини тан оладиган формула шунчаки Ливия учун эмас», дейди Ливия бўйича эксперт Вольфрам Лаҳер.

Сайловларнинг қолдирилиши ҳам, мамлакатда тарқоқ қуролли тузилмалар сақланиб қолиб, конституция ҳам, сайлов тўғрисида барчани қаноатлантирувчи қонун ҳам йўқлиги шароитида худди шу даражада таҳдид солади.

«Албатта, можаро бўлади. Ва бу зиддият авж олиб, узоқ муддатли ва кенг миқёсли урушга айланиши мумкин», дейди Америкадаги Atlantic Council марказининг Ливия бўйича таҳлилчиси ва илмий ходими Имомиддин Бадий The New York Times нашрига Триполидаги сайловлар арафасидаги таассуротларини айтар экан.

Ўтган ҳафтада пойтахтда қуролли гуруҳлар ҳукумат муассасалари биноларини эгаллаб олишга ҳаракат қилди ва бу ҳамма ҳам сайловларга тайёр эмаслигини яна бир бор кўрсатди.

Африканинг нефть ва газга бой бўлган ушбу мамлакатидаги воқеаларни минтақадаги қўшнилар ҳам, бошқа қитъалардаги манфаатдор ўйинчилар ҳам кузатиб бормоқда. Ливия ғарбидаги кучлар Туркия ҳамда Қатарнинг ҳарбий ва дипломатик ёрдамидан фойдаланади, Ҳафтарга эса очиқчасига ёки махфий равишда БАА, Миср, «Вагнер»нинг россиялик ёлланма жангчилари, Саудия Арабистони, Иордания ва Франция кўмак беради.

Ливиядаги можарони Суриядаги билан таққослаб, бу сафар Африка ерларида кучли давлатларнинг қарама-қаршилиги бошланишидан хавотир билдиришади.

БМТ ўз ҳисоботида Ҳафтар томонида «Вагнер» хусусий ҳарбий кампанияси жангчилари жанг қилиши ҳақида очиқдан очиқ ёзган, Россия президенти Владимир Путин эса Ливиядаги россияликлар ҳақидаги саволга жавобан шундай деган: «Агар у ерда Россия фуқаролари бўлса ҳам, улар Россия давлати манфаатларини ифода этмайди ва Россия давлатидан пул олмайди»

Ўтган йил ёзида Берлинда бўлиб ўтган музокараларда Ливия тақдирини муҳокама қилган донор давлатлар Ливия ва Африканинг бошқа мамлакатларидан «барча хорижий кучлар ва ёлланма жангчилар»ни олиб чиқиш зарурлигини маълум қилишганди.

Инқироздан чиқишнинг биринчи қадами эса мамлакатда илк президентлик сайловлари ўтказилиши бўлиши керак эди. Энди бу сайлов кейинга қолдирилмоқда.