Иқтисодиёт | 12:59 / 13.12.2022
42354
9 дақиқада ўқилади

«Аср лойиҳаси». Трансафғон темирйўлини қуриш Ўзбекистонга нима беради?

Трансафғон темирйўли қурилиши Ўзбекистонни «денгизга чиқиш имконияти йўқ» давлат мақомидан «қуруқлик орқали денгизга боғланган» давлат мақомига олиб чиқиши мумкин. Охирги маълумотларга кўра, молиялаштириш манбайи ноаниқлигича қолаётган бу темирйўл линияси қурилиши дастлаб тахмин қилинганидан деярли икки баробар қимматга тушиши мумкин.

Трансафғон темирйўли ҳақида

Марказий ва Жанубий Осиё тарихан бир-бирига узвий боғланган ҳудудлар бўлиб келган. Афсуски, турли замонавий глобал муаммолар, хусусан Афғонистондаги «сиёсий ўйинлар» икки минтақа ўртасида азалий алоқалар узилишига олиб келди, ўзаро ишончсизлик ва совуқчилик муҳитини юзага келтирди.

Ўзбекистон ҳукуматининг ташаббуси билан ўзаро иқтисодий алоқаларни қайта тиклаш ва ривожлантириш мақсадида 2021 йилнинг 2 феврал куни Тошкент шаҳрида Ўзбекистон–Афғонистон–Покистон ўртасида «Мозори Шариф–Кобул–Пешовар» темирйўлини қуриш бўйича қўшма ҳаракатлар режаси қабул қилинганди.

Хусусан, қурилиш ишлари 2021 йилнинг кузида бошланиши режалаштирилган эди, бироқ Афғонистонда ҳокимият алмашиши бунга йўл қўймади. «Толибон» ҳаракатининг муваққат ҳукумати эса бир қанча музокаралардан сўнггина лойиҳага қўшилди. Шундан сўнг жорий йилнинг январ ойида темирйўлнинг дастлабки йўналиши тасдиқланди.

Лойиҳа амалга оширилиши натижасида товар-маҳсулотларни Марказий Осиё, МДҲ ва Европага етказиб бериш муддати сезиларли даражада қисқариши кутилмоқда. Хусусан, Трансафғон темирйўли қурилиши энг йирик субминтақалар ўртасида юк ташиш вақти ва нархини сезиларли даражада камайтиради. Минтақа мамлакатлари учун Покистоннинг йирик денгиз портларига чиқиш имконияти яратилади.

Лойиҳани ким молиялаштиради?

Таклиф этилаётган темирйўл линияси Ўзбекистонни «денгизга чиқиш имконияти йўқ» мақомидан «қуруқлик орқали денгизга боғланган» давлат мақомига ўтиш имкониятига эга. Бу Ўзбекистоннинг иқтисодий хавфсизлиги учун жуда ҳам муҳим. Бироқ бу борада молиявий, техник ва географик тўсиқлар сақланиб қолмоқда. Шулардан энг муаммоли томони – темирйўл линиясини ким молиялаштириши масаласидир.

Трансафғон темирйўлининг узунлиги тахминан 573 кмни ташкил қилади. Лойиҳани амалга ошириш дастлаб 4,8 – 5 миллиард доллар атрофида баҳоланган ва керакли маблағларнинг катта қисми Жаҳон банки томонидан молиялаштирилиши керак эди. Аммо АҚШ қўшинларининг Афғонистондан чиқиб кетиши ва «Толибон» ҳаракатининг ҳокимиятга келиши фонида Жаҳон банки келишувни бекор қилди.

АҚШнинг Афғонистонда мавжудлиги ҳам мазкур мамлакатда самарали бошқарув, соғлом сиёсий муҳит ва барқарор хавфсизликни таъминлай олмаган бўлса-да, кўплаб давлатлар ва халқаро ташкилотлар айнан АҚШ мавжудлиги туфайли Афғонистонга сармоя киритиб келаётган эди. Қўшма Штатларнинг чиқиб кетиши билан бошқа донор мамлакатлар ва молиявий халқаро ташкилотларнинг ҳам иқтисодий кўмаги ўз-ўзидан кескин даражада камайди.

Охирги маълумотларга кўра, Трансафғон темирйўли қурилиши дастлаб тахмин қилинганидан деярли икки баробар қимматга тушиши мумкин. Лойиҳанинг янги смета қиймати Покистон Сенатининг темирйўл инфратузилмаси қўмитаси йиғилишида кўриб чиқилиб, 8,2 миллиард долларга баҳоланди.

Шунингдек, Афғонистоннинг мураккаб экологик рельефи ҳисобга олинадиган бўлса, прогноз қилинган харажатлар тахмин қилинаётганидан ҳам сезиларли даражада ошиши мумкин.

Ҳозирги вақтда бевосита иштирок этаётган уч давлат темирйўлни молиялаштириш учун консорциум яратиш бўйича музокаралар олиб бормоқда. Бироқ айни пайтда кечаётган глобал иқтисодий оғир вазият сабабли нафақат Афғонистон, балки Покистон ва Ўзбекистон томонида ҳам лойиҳани амалга ошириш учун давлат маблағларини йўналтиришга имконият йўқ. Афғонистондаги хавфсизлик билан боғлиқ вазиятнинг ёмонлашуви ва инсон ҳуқуқларини таъминлаш бўйича вазият ўнгланмаётгани молия институтлари ва хусусий инвесторлар билан кредит линияси бўйича музокараларни бошлаш имкониятини бермаяпти.

Шу билан бирга, халқаро молия институтлари «Мозори Шариф–Кобул–Пешовар» темирйўли қурилиши лойиҳасини чуқур иқтисодий-илмий таҳлил қилиш кераклигини таъкидлаган. Бу – темирйўл йўналишининг аксарият қисми тоғли ҳудудлардан ўтгани билан изоҳланади. Афғонистондаги қурилиш жараёнида тоғли ерлар, чуқур водийлар ва қуруқ иқлим шароити билан ҳам ҳисоблашиш керак бўлади. Жумладан, темирйўл линияси бир қисми Ҳиндукуш тоғли ҳудудидаги Саланг довони орқали 3500 метр баландликда ўтиши режа қилинган. Бу уни дунёдаги энг баланд темирйўл линияларидан бирига айлантиради.

«Ўзбекистон темирйўллари» АЖ бошқарув раиси ўринбосари Акмал Камоловнинг Euractiv нашрига маълум қилишича, Трансафғон темирйўлини ҳамкорликда қуриш бўйича хитойлик инвесторлар билан музокаралар олиб борилмоқда.

Трансафғон темирйўли нега муҳим аҳамиятга эга?

Иқтисодий жиҳатлари

Покистон Ўзбекистон учун қарийб 230 млн кишилик жуда улкан бозор. Шунингдек, Карачи, Қосем ва Гвадар денгиз портлари Яқин Шарқ, Африка давлатлари, Ҳиндистон бозорига чиқиш имкониятини беради.

Экспертларнинг прогнозларига кўра, «Мозори Шариф–Кобул–Пешовар» темирйўлининг қурилиши биринчи босқичда Ўзбекистондан Покистонга юкларни ташиш вақтини 30-35 кундан 10-15 кунгача қисқартиради. Шунингдек, транспорт харажатларини Россия ва Покистон ўртасида 15-20 фоизга, Марказий Осиё ва Покистон давлатлари ўртасида эса 30-35 фоизгача камайтириши мумкин.

Лойиҳа тўлиқ амалга оширилгач эса Покистондан Ўзбекистонга юк ташиш 35 кун эмас, 3-5 кун давом этиши, битта стандарт юк контейнерини ташиш нархи қарийб уч баробарга арзонлашиши кутилмоқда. Шу билан бирга, ушбу йўналиш бўйича юк ташиш ҳажми 10 миллион тоннага етиши мумкин.

Геосиёсий жиҳатлари

Биринчидан, «Термиз – Мозори Шариф – Кобул – Пешовар» темирйўли лойиҳасини амалга ошириш Афғонистонни қайта тиклаш учун жуда муҳим стратегик аҳамиятга эга. Хусусан, ушбу ташаббуснинг ҳаётга татбиқ этилиши Афғонистон ташқи савдосининг 50 фоизга ўсишини таъминлаши ва транзитдан расмий Кобулга йилига 400-500 млн доллар атрофида даромад келтириши мумкин. Афғонистон муаммосини ҳарбий йўл билан ҳал этиб бўлмаслиги ўз исботини топиб улгурди. Минтақада барқарор хавфсизлик ва савдо алоқаларини таъминлашнинг ягона йўли – мамлакатни сиёсий-иқтисодий модернизация қилиш. Тарихан ҳам, Кобул ва Қандаҳор ҳар доим Ҳиндистон, Яқин Шарқ ва Марказий Осиё ўртасидаги савдо алоқаларининг асосий нуқталаридан бири бўлиб келган.

Иккинчидан, Ўзбекистон учун Жанубий Осиёдаги иккита улкан бозорга эга мамлакатлар – Покистон ва Ҳиндистон билан алоқаларни яхшилаш кундан кунга геосиёсий амбициялари кучайиб бораётган Россия таъсиридан узоқлашиш ва боғлиқликни камайтиришга ёрдам беради. Украина воқеалари фонида жорий қилинган санкциялардан келиб чиқиладиган бўлса, узоқ йиллар Россия ҳудудидан транзит сифатида фойдаланиш имкони чекланган бўлиб қолиши мумкин.

Учинчидан, бугунги кунда Эроннинг Бандар Аббос порти Ўзбекистон учун денгизга чиқиш имкониятини тақдим қиладиган энг қисқа йўналиш ҳисобланади. Аммо сўнги йиллардаги Эрон–АҚШ муносабатларнинг янада кескинлашиши расмий Тошкентни Эрон темирйўлларига муқобил йўналишларни излашга мажбур қилмоқда. Эрондаги ҳар қандай можаро минтақадаги муҳим иқтисодий муносабатлар ва транспорт алоқалари бузилишига олиб келади.

Трансафғон темирйўли бир қанча жиҳатга кўра жозибадор, лекин энг муҳими, агар у қуриб битказилса, Марказий Осиё мамлакатлари, хусусан, Ўзбекистон учун денгиз портларига қисқароқ йўл очилади.

Хулоса

Географик жиҳатдан Ўзбекистон денгизга чиқиш учун икки мамлакат чегарасини кесиб ўтиши керак. Шу жиҳатдан, Марказий Осиёдаги қўшни мамлакатлардан ташқари бошқа давлатлар билан иқтисодий алоқаларни ривожлантириш учун қирғоқбўйи ҳудудларга чиқиш талаб этилади. Бусиз мамлакатнинг рақобатбардошлиги чекланиб бораверади. Шу сабабли ҳам Покистон денгиз портларига чиқишга устувор аҳамият берилмоқда, чунки бу йўналиш бошқа муқобилларга нисбатан барқарорроқ бўлиши мумкин.

Эронга нисбатан жорий иқтисодий санкциялар юмшатилса, Ўзбекистонда Бандар Аббос денгиз порти ва потенциал Чабаҳордан фойдаланишни кенгайтириш истиқболлари пайдо бўлиши мумкин. Аммо Туркманистон орқали ўтадиган йўналишда юклар қўшимча чегара текширувлари ва транзит тарифларига тортилади, бу эса кечикишлар ва харажатларни оширади.

Достон Аҳроров тайёрлади.

Мавзуга оид